Armët ranë në heshtje një shekull më parë
Pak pas 11 nëntorit të 1928, një tren u ndal në një pyll në Compiegne, pranë Parisit. Një tren tjetër hapi krahun në një udhë aty pranë. Pas katër vite luftimesh, delegatët e qeverisë gjermane kërkuan një armëpushim nga Ferdinand Foch, komandanti i forcave franceze. Foto të rralla të ngjarjes, të zymta njëlloj si kujtesa, tregojnë tymin e motorrëve që gjarpëron midis pemëve dhe grupe ushtarësh pranë binarëve. Në orën 5:51 të mëngjesit gjermanët nënshkruan paqen nën dritën e llambave prej bronzi mbi një makinë ngrënie të veshur me dru tik. Në orën 11 të mëngjesit armët ranë në qetësi përgjatë frontit 400 kilometra të gjatë. Ushtima e tyre u zëvendësua me kambanat e kishave.
Kjo paqe i dha fund një makthi kolektiv intensiv të pakrahasueshëm. Lufta e parë botërore nuk ishte vetëm një tragjedi e madhe. Për 67 milionë që luftuan, ishte një parakalim në ferr. Nga 10 milion të vrarë, të paktë ishin ata që vdiqën nga një plumb në zemër. Shumë prej tyre humbën gjak deri sa vdiqën në tokën që nuk i përkiste askujt. Rënkimet e tyre zgjatën me ditë “si gishta të njomë që tërhiqeshin poshtë një parvazi gjigand”. Kështu shkroi një toger britanik në Betejën e Somme. Të mbijetuarit e traumatizuar shpesh flinin në kanale të hapura. Ata luteshin e kërkonin nënat e tyre ndërsa eprorët i urdhëronin të dilnin në krye.
Në Compiegne vizitorët sot mund të shohin unaza argjendi me iniciale LV, MJ, SH, G ose tërfil me katër fletë. Shohin tuba me shenja dhëmbësh që dikur i kanë shtrënguar, një krem për pickime insektesh, hapëse letrash të gdhendura nga guackat. Gjejnë emrat e të dashurave të ngjitura në brisqe (Marguerite, Mile Rose-Marie). Një humor stoik gjithashtu luajti rolin e vet. “U godita. Hodha sytë rreth e qark dhe pashë që këmba ishte shkëputur dhe kishte goditur shokun mbas meje (i cili u mërzit shumë për këtë gjë)”. Kështu shkroi stërgjyshi i Charlemagne në ditarin e tij në 1915, jashtë Ypres.
“Parakaluesit e historisë”
Memoriali në Compiegne fokusohet te liderët, “parakaluesit e historisë” siç i quan Geert Mak, një historian holandez. Artefakti kryesor është një kopje karroce ku u ulën delegatët francezë e gjermanë. Jashtë, një statujë e Foch ngrihet. Në hyrjen e dhomës ku ndodhet karroca, lexohet një citim i Winston Churchill: “Ata që nuk mësojnë nga historia, dënohen për ta përsëritur atë”.
Lufta e parë botërore ndodhi sepse një brez udhëheqësish viktorianë mori përsipër rendin e qëndrueshëm që kishte mbizotëruar në shumicën e Evropës për dekada të tëra. Ata duhet t’i kishin lexuar librat e tyre të historisë. Megjithatë, lufta ishte gjithashtu një përrallë e forcave përtej fuqisë së ndonjë udhëheqësi. Fati ishte ndihmuesi më i madh i “Luftës së Madhe”. Vrasja e kryepeshkopit Franz Ferdinand në 1914 nuk do të kishte ndodhur nëse shoferi s’do të kishte ngatërruar rrugën në Sarajevë. Përparimi i ushtrisë gjermane u ndërpre në Nieuëpoort nga një portier që përmbyti zonat përreth. Politikat e ngatërruara të Berlinit e shtynë Gjermaninë të padiste për paqe në 1918.
Barkat gjithashtu nuk kishin harta. Gazetat e dhanë lajmin me një ndjenjë çlirimi. “Lufta mbaroi!” bërtisnin londinezët gjatë ceremonisë kur u dha lajmi. Makthi dukej se kishte mbaruar, por nuk kishte mbaruar. Armëpushimi dhe traktatet e paqes në 1919 dhe 1920 i dhanë një tjetër formë hartës së Europës dhe Lindjes së Mesme. Gjithashtu mbolli hakmarrje te të mundurit që kërkuan konflikte në të ardhmen. Shumë u rikthyen nga fronti të zemëruar, traumatizuar, të plagosur, të prekur ose të katërta këto. Francezët i quanin Gueules cassees (fytyra të hequra). Një i lindur në Austri do ta çonte sërish Gjermaninë në luftë dy dekada më vonë, dhe në vitin 1940 do t’i bënte francezër të nënshkruanin dorëzimin e tyre në të njëjtën karrocë hekurudhore në Compiegne.
Fuqia e maktheve
Kujtimet janë kudo. Dy pllaka në stacionin e Compiegne listojnë 23 të vrarë në luftën e parë dhe 20 të vrarë në luftën e dytë. Kalldrëmet prej guri shkëlqejnë nga rruga gjermane ku dikur jetonin viktimat e Holokaustit. Kujtimet jetojnë nën ditare ose kalohen gojë më gojë nga familjet. Moti i nxehtë i verës së kaluar ekspozoi predha dhe plumba në lumenjtë e tharë. Të tjera artefakte mbetet të fshehura. Versioni origjinal i Traktatit të Versajës humbi, e ndoshta prehet i harruar në ndonjë papafingo a bodrum gjerman.
“Europa është një kontinent në të cilin lehtësisht mund të udhëtosh nga epoka në epokë,” shkruan Mr Mak. BE-ja, e krijuar nga rrënojat e të dyja luftërave, “e qepi” kontinentin sërish në frymën e leksioneve të nxjerra: paqe, vllazëri, bashkim në diversitet.
Gjatë mund të vazhdojë mësimi. Sidoqoftë, është e domosdoshme modestia, për forcat më të mëdha se ato të mençurisë dhe fuqisë së shoqërive madje edhe historikisht të vetëdijshme. Shovinizmi kombëtar jeton përkundër Somme-se. Anti-semitizmi jeton përkundër Holokaustit. Kapaciteti i shoqërive për të imagjinuar kolapsin dhe barbarizmin në terma organesh të brendshme zbehet me kalimin e kohës. Gjithçka evropianët mund të bëjnë është të jenë vigjilentë dhe të përulur para këtyre forcave. Të zhyten në valët e historisë kur të jetë e mundur, të kapen fort pas njerëzimit të tyre dhe të jenë mirënjohës që e kaluara dhe e tashmja e kontinentit të tyre tani janë përgjithësisht në harmoni, të paktën tani për tani. Si linjat e trenave që udhëtojnë sëbashku në pyje./Përshtati: Elena Lika – Opinion.al
