Kjo është vila e Esat pashë Toptanit në fshatin Reth të Durrësit, pranë Erzenit, e fotografuar në tetor 1913 nga francezi Auguste Leon.
Vila dykatëshe rrethohej nga një bahçe e bukur me dorëzonja, trandafila dhe pemë dhe përdorej nga Esati si shtëpi verore.
Ajo ishte pjesë e çifligut të pashait, që përfshinte disa dhjetëra hektarë pyje, kullota dhe sipërfaqe të mbjella.
Në vitin 2016 shkova në Reth për të gjetur ndonjë gjurmë të kësaj vile që duket aq bukur në fotografi, por asgjë nuk kishte mbetur. Mund të ishte shkatërruar nga lufta ose nga zelli për prishur me themel çdo gjë të vjetër.
Vila ka patur një farë historie. Princ Vidi ka qene aty në pranverë të vitit 1914, siç dëshmon Esati në një intervistë. Në fillim të vitit 1916, sipas disa fotografive, Esati strehoi në vilë princin serb të kurorës Aleksandar, i cili arriti në Shkodër dhe pastaj në Durrës me një pjesë të ushtrisë, të dërrmuar nga marshimi i gjatë pas pushtimit austriak.
Në shkurt 1916, Esati solli në Reth gjeneralin francez të fuqive aleate, Piarron de Mondesir, të cilin pasi e shëtiti në pronat e veta, e ftoi të pinte çaj në ballkonin elegant të vilës.
Sipas kujtimeve të gjeneralit, pashai i tha se dy mijë vjet më parë, aty kishte qenë shtëpia verore e Ciceronit, oratorit dhe prozatorit të dëgjuar romak, i cili meqenëse kishte marrë anën e Pompeit, kishte ardhur të strehohej në Durrës nga frika e Jul Qezarit.
Thua vërtet Ciceroni i madh të ketë banuar në Reth, madje pikërisht aty ku ndodhej vila? Ku e dinte Esati?
Histori të harruara, por gjithsesi një vilë mjaft e hijshme për Shqipërinë e vitit 1913!
Ilir Ikonomi
