Nga Georgi Gospodinov-Më 26 tetor njerëzit e grumbulluar në Berlin thërrisnin në kor një fjali, e cila ishte thirrur në tetorin e një shekulli tjetër dhe në një epoke tjetër nga gjermano-lindorët në vitin 1989: “Ne jemi populli! Ne jemi populli!” Duket sikur koha dhe historia janë kthyer pas. A është kjo ndonjë shenjë? Për çfarë? Mos është vallë një referendum spontan për të kaluarën? Kriza na ka zënë kaq papritur, saqë nuk gjejmë dot shpjegime të reja dhe thjesht përdorim ato të vjetrat. Dhe parullat e vjetra. Që ato vijnë nga një kohë tjetër dhe nga një situatë tjetër – ah, s’ka gjë! Nëse është ndonjë virus apo komunizmi – s’ka rëndësi. Ne jemi populli dhe ne vendosim, nëse ka virus apo jo. Nëse adaptohemi me këtë virus, apo nëse duam të jetojmë edhe më tej si njerëz të lirë.
Një virus elementar, madje edhe pa ADN, na shfaqet papritur si një diktator i frikshëm dhe tinëzar, që na grabit lirinë: Natyrisht i ndihmuar nga “elitat”. Virusi ia ka arritur përsëri ta ndajë botën në “ne” dhe “ata” – ndarja më e vjetër në histori. “Ata” shpikën virusin, për të na marrë edhe këmishën e fundit nga shtati, për të na shtypur dhe për të na e kyçur gojën – tekstualisht, me maskën! Prandaj ne dalim në rrugë dhe thërrasim, tamam si në vitin 1989. Ky është kujtimi ynë i fundit i një revolucioni. Aty duam të kthehemi. As atëherë nuk kishte virus.
E kaluara – një tokë e huaj
E kaluara gjithmonë do të ketë përparësi në krahasim me të tashmen dhe të ardhmen, që na është privuar. Atëherë të gjithë ishim më të rinj, më të shëndetshëm dhe si rrjedhojë edhe më të lumtur. Atëherë nuk kishte virus! Po, e kaluara është padyshim i vetmi mekanizëm mbrojtës në kohët e murtajës. Thënia e njohur e L. P. Hartley “E kaluara është një tokë e huaj, ku vlejnë rregulla të tjera”, nuk vlen më. Në kohën e një krize të rëndë vlen krejtësisht e kundërta. Sot e kaluara nuk është më tokë e huaj, ajo është sot për ne atdheu ynë. Një atdhe, ku mund të kthehemi, për të ikur nga e tashmja. E tashmja është bërë dheu i huaj.
Romani im i ri “Zeitschutzraum” (Kohë izolimi) doli në fillim të pandemisë. Në këtë roman, unë zhvilloj një distopi për të ardhmen e afërt: Në një krizë të rëndë njerëzit në Evropë papritmas duan të votojnë në referendume për të kaluarën e tyre. Deri tani çdo dalje në votime vendoste vetëm për të ardhmen. Por tani, që nuk ka më të ardhme, njerëzit spontanisht duan të vendosin për të kaluarën e tyre, ata duan të votojnë për një të kaluar. Dhe çdo vend votohet për dekadën më të lumtur të historisë.
Zgjimi i së shkuarës në Poloni
Në fillim të krizës së koronës ndjehej një pandemi paralele për të kaluarën. Dhe nuk është rastësi, që politikanët evropianë si Emmanuel Macron dhe Angela Merkel thirrën menjëherë në kujtesë Luftën e Dytë Botërore, duke dashur të shpjegonin përmes saj të tashmen. Një udhëtim tjetër pas në kohë na çoi disa dekada pas në vitin 1918, kur bënte kërdinë gripi spanjoll. Për çfarë janë të mira këto udhëtime në kohë? Për të na kujtuar, se ka pasur gjëra edhe më të këqija, por prapëseprapë kemi mbijetuar. Nëse jemi në gjendje t’i kujtojmë, atëherë i kemi kapërcyer dhe jetojmë më tej.
Dhe këtu qëndron ndryshimi i hollë. Pyetja është: a do ta përceptojmë si inkurajim për të ecur përpara përmbytjen nga e kaluara, që po përjetojmë sot? Apo do të dëshpërohemi nga fakti, se nuk ka më të ardhme, se historia rrotullohet rreth vetes dhe e kaluara është vendstrehimi ynë i vetëm? Ne duam të vjetrën, duam kufijtë e mbyllur, duam të jemi përgjithmonë të rinj, duam madhështinë tonë të dikurshme – madhështinë e anglezëve, madhështinë e gjermanëve, madhështinë e polakëve, madhështinë e bullgarëve … Meqë jemi te Polonia: Aty po zgjohet e kaluara. Po, ndalimet e abortit i njohim nga e kaluara. Kjo ka ekzistuar në Evropën Lindore, ka ekzistuar edhe në Perëndim. Dhe është e tmerrshme të kthehemi aty përsëri. E kaluara e ka vendin në libra, filma dhe romane; është një bazë e mirë për analiza. Por ta transplantosh atë në të tashmen është e tmerrshme.
A duhet të kthehemi vërtet pas, për të shpëtuar veten?
Çdo krizë është një ngjarje e jashtëzakonshme dhe si e tillë vë në pikëpyetje një koncept bazë: që koha është lineare dhe rrjedh drejt një bote më të mirë. Të paktën nga një perspektivë utopike-progresiste. Por, ne e shohim se kjo nuk është gjithmonë e vërtetë. A duhet vërtet të kthehemi pas, a duhet vërtet të rishohim vitin 1989 apo Luftën e Dytë Botërore ose Mesjetën, për të shpëtuar veten nga e tashmja dhe për të filluar rishtazi? Kur shkruaja romanin tim, përfytyroja nganjëherë se mund ta rikonstuktonim Luftën e Dytë Botërore duke i qendruar besnikë historisë, me numrin ekzakt të tankeve dhe ushtarëve. Dhe pastaj ajo shpërthen sërish. Sepse e kaluara nganjëherë mund të zgjohet papritmas, të mbushet me gjak dhe të shpërthejë si pluhur i thatë municioni. Mund të përshkruhet edhe ndryshe, nga perspektiva e një shoferi: E kaluara është si një kamion në pasqyrën e pasme. Ajo na ndjek dhe është gjithmonë më afër sesa na e merr mendja. Këtë duhet ta kemi gjithmonë parasysh.Georgi Gospodinov (lindur në 1968) është autori bashkëkohor bullgar më i përkthyer. Romanet e tij „Roman i natyrshëm”, „Fizika e melankolisë”, si edhe vëllimet me poezi dhe pjesët teatrale janë përkthyer në 25 gjuhë. Ai është nderuar edhe me çmimin europiano-qendror Angelus 2019 dhe çmimin letrar Jan Michalski në vitin 2016. Aktualisht ai është fellow në Kolegjin Shkencor të Berlinit./ DW
