Kur Dritëro Agolli rrëfente jetën e tij…

Dritëro Agolli, një ndër shkrimtarët më të njohur në vend, për shumë vite kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, përfaqësues në nivele të larta të PPSH dhe, më pas, deputet në shumë legjislatura i PS, u rikthye edhe një herë për të parë gjithë jetën e tij. Një jetë, që nis në vitin e largët 1930, në fshatin Menkulas të Devollit, një fshat që u bë i njohur nga poezia dhe proza e tij. Fëmijë në vitet e Mbretërisë, i lindur në një familje emigrantësh në Amerikë dhe Argjentinë, ai kujton me nostalgji atë kohë dhe vitet që do të vinin më pas. Luftën, gjimnazin në Gjirokastër dhe shkollimin për gazetari në Bashkimin Sovjetik, aty ku u martua dhe pati një djalë. Një djalë, që do të ikte në vitin 1961 bashkë me nënën e tij dhe që Agolli do ta shihte plot 30 vjet më pas.

Karriera e Agollit nisi këtu. Ai u kthye dhe botoi disa libra me poezi, u bë gazetar i “Zëri i popullit” dhe, më pas, në vitin 1973, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.

U angazhua në PPSH ku qe edhe anëtar i Komitetit Qendror, ndërsa në vitin 1991, në kongresin X të PPSH sulmoi fort dhe ashpër Enver Hoxhën. Fjalimi që ngjalli panik në sallë, i siguroi atij një vend të veçantë në PS. Pas vitit 1991, Dritëro Agolli ka qenë vazhdimisht deputet i PS dhe anëtar nderi i forumeve të larta të saj.

Intervista me Dritëro Agollin u bë në apartamentin e tij, ai ku banon prej vitesh, në qendër të Tiranës, në dhjetor 2006. Në të Agolli foli për karrierën e tij politike dhe për eksperiencën letrare.

1. Fevziu: Shpresoj që kjo intervistë, që bëhet me rastin e 75-vjetorit tuaj të jetë sa më e sinqertë.
2. Agolli: Po, unë gjithmonë jam përpjekur të jem sa më i sinqertë, por, në përgjithësi, njeriu nuk mund të jetë 100% i sinqertë, sepse ka logjikën që e pengon: “Këto gjëra nuk duhet t’i thuash”. Kafshët janë të sinqerta, kurse njeriu nuk është. Fjala vjen, luanit një gjilpërë të vogël t’i fusësh, ai ulërin. Njeriu, po të kishte qenë i sinqertë, do të ulërinte, po ta pickonin, por logjika e frenon dhe i thotë: mos bërtit, se është turp.
3. Fevziu: Shpresoj se do të jeni sa më racionalë. Ju keni mbushur, tashmë, 75 vjet. Nga kjo distancë e 75-vjetorit, si e kujtoni fëmijërinë tuaj?
4. Agolli: Unë kam lindur në një fshat, që e ka emrin Menkulas. Ishte buzë lumit Devoll, i ngritur në një kodër, që nuk përfundonte me majë, por ishte e prerë dhe atje ishte fshati. Përmes kalonte rruga nacionale, që vinte nga Korça. Shkonte pastaj në Bilisht e deri në një fshat pranë fshatit tonë, Bozhigrad, që tani quhet Miras. Më kujtohet ky fshat, ishte jo në Devollin e Sipërm, por afër qendrës së Devollit, mes Bilishtit, Dardhës e të tjerave.
5. Fevziu: Si ishte jeta e një fshati shqiptar në vitet e mbretërisë?
6. Agolli: Më kujtohet se mbi rrugë, që ne e kishim edhe si bulevard, siç është bulevardi ‘Zogu I’, tani në Tiranë, ishte një lagje dhe, në anën tjetër, lagjja e dytë. Ne dilnim shëtitje në këtë rrugë, që nuk ishte shtruar me asfalt, por, gjithsesi, ishte e mirë. Buzë rrugës, në anën kur vije nga Bilishti, në anën e majtë, ishte një kafene, që quhej kafeneja e Batos. Kjo kafene ishte me dy kate. Poshtë kishte kinkaleri. Shiste llamba vajguri, fletore për nxënësit, ndonjë libër, nga ata që dilnin atëherë. Fjala vjen veprat e Omer Kajamit, vjershat e Naimit, Çajupit, të Mitrush Kutelit, si “Ago Jakupi”, “Fshati im e pi rakinë” dhe libra të tjerë, që dilnin në atë kohë me pakicë. Në katin e dytë ishte kafeneja, ku mblidheshin të moshuarit dhe ata në moshë mesatare dhe luanin bixhoz. Me pak pará, por luanin për qejf. Më kujtohet se në katin e parë, ku shiteshin fletorkat, ishin disa të bukura, me kapak të kaltër, disa të gjelbër dhe disa bojëtulle. Në mes kishin një pasqyrkë të rrumbullaktë. Ne na bënin përshtypje këto fletore. Edhe pse ishin më të shtrenjtat. Ne djemtë e fshatit, kur prindërit tanë nuk kishin pará, i blinim këto fletore me një apo dy kile fasule, ose grurë, ose misër.
7. Fevziu: Ka qenë e varfër jeta e fshatit në atë kohë?
8. Agolli: Kishte edhe të varfër, edhe të mesëm, edhe të pasur. Nuk ishte kështu uniforme, që kishte vetëm të varfër. Por, në përgjithësi, fshati ynë nuk ishte dhe aq i varfër, përgjithësisht, njerëzit jetonin mirë.
9. Fevziu: Cili ishte kontakti i parë që ju patët me letërsinë, poezinë, me atë që do të bëhej jeta juaj e mëpasme?
10. Agolli: Kontakti i parë, si kudo në Shqipëri, ishte me folklorin, me këngët popullore, qoftë të kënduara, qoftë edhe të lexuara. Atëherë ishin botuar edhe ‘Visaret e Kombit’. Prindërit tanë na i gjenin këto ose i gjenim nëpërmjet shokësh. Pastaj ishin vjershat e Naimit, të Çajupit, të Ndre Mjedës veçanërisht, por edhe të Fishtës, pasi atëherë nuk kishte ndonjë ndalim dhe kjo deri në vitin 1948. Por unë po flas për përpara luftës. Pastaj ishin të përkthyera nga letërsia botërore, edhe orientale dhe europiane, disa kryevepra, si të Omar Kajamit etj.
11. Fevziu: Pleqtë e fshatit mbanin poezitë e Omar Kajamit?
12. Agolli: Po, po, i mbanin, i kishin qejf. Kishin edhe disa poetë të dorës së dytë a të tretë, që i kishin qejf fshatarët. Fjala vjen, ishin vjershat e Sali Butkës.
13. Fevziu: E çuditshme që fshatarët merreshin me poezi.
14. Agolli: Po, sepse kishte shumë emigrantë fshati ynë në Amerikë. Edhe im atë ka qenë 11 vjet në SHBA dhe në Amerikën Latine, në Argjentinë. Është një histori e gjatë ajo.
15. Fevziu: Babai juaj ka qenë 11 vjet në Amerikë dhe Argjentinë dhe ishte rikthyer pastaj në fshat?
16. Agolli: Po, është rikthyer. Pastaj u martua dhe linda unë.
17. Fevziu: A i ruante kujtimet nga këto dy vende?
18. Agolli: I ruante, sepse kishte një jetë të pasur. Në fakt, gjyshi im kishte ikur përpara tim eti në Amerikë, por ishte në Amerikën Latine, në Argjentinë. Atje ishte në një kompani greke, që merrej me përpunimin e drurit. Në atë ishte ortak me një grek. Por ranë në defiçit bashkë me grekun; ndërmarrja falimentoi. Atëherë u detyrua të zgjaste kohën e emigrimit që të paguante borxhet. Prit që të kthehej gjyshi, nuk kthehej, atëherë, iku im atë për ta gjetur gjyshin. Shkoi në Amerikën Latine. Atje në mes të pyjeve e gjeti gjyshin. Hyri vetë në punë dhe e ktheu gjyshin në Menkulas. Se gjyshi im ishte pak naiv, leshko, u besonte të gjithëve dhe prandaj ra në faliment. Nuk ishte dhelparak si ortaku i tij, grek. Ai greku ishte i zgjuar, ky ishte pak më tuaf. Mirëpo mbeti rrugëve. Atëherë u nis vëllai tjetër i babait, për të gjetur edhe gjyshin, edhe tim atë. Pra, u nis xhaxhai im. U nis për në Amerikën Latine. Ndërkohë, u kthye gjyshi. Unë nuk kisha lindur atëherë, por i di këto nga ato që më kanë treguar më vonë. Kështu që ishte një histori e tërë. Pastaj babai, nga Amerika Latine shkoi në Amerikën e Veriut, në SHBA. Në Çikago punoi nëntë vjet në një fabrikë të përpunimit të mishit.
19. Fevziu: Më pas, kur raportet tona me Amerikën u ngrinë, kur patëm një raport shumë armiqësor me të, ç’kujtime ruante babi juaj për SHBA? A ju ka folur ndonjëherë?
20. Agolli: Po, ai fliste shpesh për të dyja Amerikat, të Jugut dhe të Veriut. Thoshte që amerikanët janë shumë të zotë, janë punëtorë të mëdhenj, nuk rrinë nëpër kafene, siç rrimë ne. Thoshte që hanë në këmbë, kanë disa restorante, pijetore, por nuk ulen si ne, që të të hapet goja dhe as të rrinë derisa të vijë gjumi. Ngrihen, hanë dhe ikin e punojnë. Kështu punonte edhe im atë. Nuk rrinte kot. Nuk punojnë tokën me parmendë, kështu si ne. E punojnë ose me traktorë, ose me plugje, që i tërheqin qetë. Dhe ai, për të punuar tokën, në shembullin e tyre, bleu një domaluk, një plug me dy doreza, jo si parmenda me një. Me të mund të lëroje lirshëm. Madje, edhe unë lëroja bashkë me të, kur isha i vogël.
21. Fevziu: Është shkruajtur se keni qenë partizan gjatë Luftës së Dytë. Është e vërtetë apo jo?
22. Agolli: E vërtetë. Por, historia është kështu: Dy vëllezër të tim eti dolën partizanë që në fillimet e vitit 1943. Im atë ishte kryetar i Këshillit Nacionalçlirimtar të fshatit, por ishte edhe kryeplak. Kryepleqtë atëherë ishin të emëruar nga qeveria. Mirëpo komanda e batalionit ‘Fuat Babani’ i tha se nuk ka gjë, rri në të dy krahët, edhe kryeplak, edhe kryetar i Këshillit. Dhe ndenji. Pas çlirimit nuk i vinin në biografi këtë anën tjetër, nuk e merrnin parasysh këtë, por e merrnin si kryeplak. Nejse, ashtu ishte. Një kushëri i parë i babait, Bari Flaka, ishte komandant i një kompanie të batalionit ‘Fuat Babani’. Komisar ishte Mihallaq Ziçishti. Pastaj u degradua në kohën e luftës, se bëri disa gabime, ky Bariu. Dhe unë shkova një ditë tek ai. Ika, sepse isha zënë me nënën, në një konflikt siç zihen fëmijët dhe i thashë se do të iki partizan. Ishte fundit i vitit 1943 dhe fillim i 1944-s. Isha 14 vjeç djalë. Ishin disa kodra përballë fshatit tonë, matanë lumit. Atje rrinin partizanët, në kufi me Greqinë. Shkova tek ai, i thashë do të iki nga shtëpia, do të dal partizan me ju, sepse xhaxhallarët, të dy kanë ikur, im atë po merret me fshatin, unë vetëm me gratë mbetëm, nuk rri dot me to, do të iki. Siç thoshin të vegjëlit, kështu. Ai tha që je i vogël e duhet të presësh edhe ca. Po mos çlirohemi, prit dhe një vit e hajde, se besoj se do të zgjasë lufta. Por, megjithatë, tha se, edhe këtu mund të shërbesh, ne do të të bëjmë korrier. Kur të kemi nevojë, do të dërgojmë letra nëpër fshatra dhe ti t’i shpërndash. Trakte dhe gjëra. Më tha se ti e ke më të vështirë, se, po të zunë, edhe të vrasin. Kështu unë u aktivizova. Më vonë, kur u formua brigada IX, në Lozhan të Gorës, një kompani mbeti këtej nga ana e Devollit, se batalioni ‘Fuat Babani’ la disa kompani. Kështu që u aktivizova edhe me këtë. Prandaj edhe mua, po të më zinin, mund edhe të më vrisnin. Hero, s’besoj të kisha dalë, se s’kisha bërë ndonjë trimëri të madhe, por dëshmor do të isha. Kështu që shpëtova. Në kohën e paraluftës, organizoheshin edhe mbrëmje në një fshat afër tonit, në Hoçisht. Atje luanin edhe ballo të rinjtë, tango, kështu siç ishin, femra dhe meshkuj bashkë. Hoçishti ishte ndonja një orë e gjysmë larg fshatit tonë. Ne, djemtë e fshatit, vinim atje veçanërisht në verë, ku bënim edhe piknike. Kishim një grup me mandolina, fizarmonikë dhe luanim si këto modernet”.
23. Fevziu: Ishin të bukura vajzat e asaj kohe?
24. Agolli: Ishin shumë të bukura. Mua edhe të shëmtuarat të bukura më dukeshin atëherë. Por ishin të bukura, ishin të bukura dhe pa shumë stolira. I kishin stolitë e kursyera, por kjo gjë u jepte një bukuri më të madhe, sesa të njollosura.
25. Fevziu: Si u larguat nga fshati? Kur u larguat për herë të parë?
26. Agolli: Pas mbarimit të shkollës fillore, në mbetëm dy vjet pa shkollë, sepse ishte lufta italo-greke, kështu që ne nuk kishim si të bënim shkollë. Ishte dhe Lufta Nacionalçlirimtare dhe një mësuesi ynë, që kishim ne, doli malit partizan, kur erdhën dhe e rrethuan fashistët. Ai u ngjit mbi tavanin e shkollës që shpëtoi. Çatia ishte më e lartë se tavani dhe ai u fsheh atje. Pastaj ai iku, doli natën. Vangjel Themeli quhej. Ishte mësues shumë i mirë. Ai na fliste për pushtimin, na ngjallte ndjenjën patriotike. Kur ishte koha që Italia kërkonte disa, balila quheshin, si pionierët tanë, kërkuan edhe në fshatin tonë, që të dilnin disa vullnetarë. Doli një apo dy dhe ne, më revolucionarë që ishim, filluam t’i quanim “balo”, dhe ata nuk vajtën. Nuk vajtën, sepse u vinte turp që ne i quajtëm “balo”. Ata nuk ishin të ndërgjegjshëm se ç’do të bënin, por e kishin qejf, se visheshin me rroba të mira, të bukura, me shpata, me zinxhirka, kapele etj.
27. Fevziu: Kur u transferuat në Gjirokastër?
28. Agolli: Para se të shkoja në Gjirokastër, shkova në Bilisht. Ky ishte një qytezë, kurse unë u parapërgatita për një qytet më të madh. Në Bilisht shkolla quhej unike ose qytetse. Pasi mbaroje pesë klasat e fillores, shkoje në atë. Ajo ishte paragjimnaz. E kishte programin më të gjerë, më të mirë se sa 8-vjeçarja tani, se edhe po të mos mbaroje shkollën e mesme, quhej si me një arsim plotësues, dhe mund të shkoje edhe mësues me këtë shkollë. Atje, ne algjebrën e bënim siç e bën gjimnazi tani, po ashtu letërsinë, gramatikën në gjuhë, por kishim edhe gjuhën franceze, që e mësonim në tre vjet. Bënim francezen, se nuk kishim pedagogë rusë, ishte vazhdimi i shkollës franceze dhe profesorët tanë të asaj shkolle ishin të kësaj edukate, të liceut francez. Kështu që ishim më të përgatitur, sesa tani, sepse është e zgjatur koha e mësimit. Pas kësaj, shkova në Gjirokastër dhe për shkak të konditave të tjera, sepse në Korçë nuk kishte konvikt.
29. Fevziu: Po përse pikërisht në Gjirokastër?
30. Agolli: Atje kishte konvikt, ku mund të rrinim, kurse Korça nuk kishte konvikt në atë kohë dhe duhej të zinim shtëpi me qira. Ato ishin të shtrenjta dhe nuk përballoheshin. Në atë kohë im atë ishte në burg, se e arrestuan gjermanët atëherë, tokat ishin të papunuara. Kështu që në atë kohë nuk mund të merrje një dhomë me qira. Edhe në Bilisht kështu ishte, edhe aty ndenjëm me qira, bashkë me një shokun tim, Sulo Kadia.
31. Fevziu: Cili ishte perceptimi i parë për Gjirokastrën, kur mbërritët?
32. Agolli: Gjirokastra më bënte përshtypje nga vetë pamja e saj. Shtëpitë atje ishin me çati me pllaka guri. Ato të bënin përshtypje veçanërisht kur binte shi apo dëborë, por sidomos në shi dimri. Ne ishim në lagjen Palorto, ku ishte shkolla jonë, liceu i Gjirokastrës. Sa herë shikonim poshtë, nuk i shikonim shtëpitë ballë për ballë, por çatitë. Bile dhe minarja ishte poshtë. Minaren, duhet të ngresh kokën që ta shikosh. Kurse atje duhet të ulje kokën që të shikoje minaren. Tjetër përshtypje na bënin vetë njerëzit e Gjirokastrës. Ata më dukej se ishin më të kulturuar sesa ne. Ata kishin lexuar më shumë libra, nuk dinin vetëm Naim Frashërin apo Çajupin, apo të tjerë poetë; ata dinin edhe nga Hygoi, disa libra të të cilit ishin përkthyer, ‘Kozeta’, fjala vjen, etj. Dinin ‘Robinson Kryzon’, ‘Lulja e Kujtimit’, dinin edhe të tjera”.
33. Fevziu: Kishte jetë letrare?
34. Agolli: Kishte jetë letrare, sepse atje ishin edhe disa intelektualë, që ishin edhe poetë. Për shembull, ishte Ramiz Harxhi, që ishte një poet i vjetër gjirokastrit, i cili grumbullonte rreth vetes njerëz dhe dashamirës të letërsisë. Pastaj, kur vajtëm ne, atje në Gjirokastër erdhën profesorë që ishin me kulturë të madhe europiane. Atje ishte Fejzi Bita, që kishte mbaruar universitetin në Francë, dhe ishte profesor i letërsisë, që na shpjegonte, se e dinte mirë veçanërisht letërsinë franceze, por edhe atë botërore. Ai na tregonte për Pompadurin, Luigjin XIV, për Molierin”.
35. Fevziu: Cilët kanë qenë bashkënxënësit tuaj, të cilët u bënë të njohur në letërsi?
36. Agolli: Ne kishim aty dhe një rreth letrar, veçanërisht kur erdhi Vehbi Bala si profesor. Ai ishte edhe poet, edhe studiues. Sa kishte mbaruar universitetin në Bukuresht, për letërsi. Erdhi edhe Shaban Demiraj, figurë shumë e njohur. Unë në saje të tij e di gramatikën shqipe dhe gjuhësinë, sepse unë s’kam mbaruar universitet këtu, kam mbaruar gramatikën ruse. Por nga shkolla e mesme, mbase e di më mirë nga ata që kanë mbaruar universitetin. Ishte edhe Arta Pranja, mësuese e matematikës. Arta ishte shoqe e Migjenit. Kishte mbaruar universitetin në Itali. Kishim mësues edhe Rustem Buzon, nga Berati, që kishte mbaruar për kimi në Itali edhe ai. Gaqo Harilla, që kishte mbaruar në Francë, ishte për matematikë. Të gjithë këta ishin njerëz të ditur dhe në patëm fat, por këta kishin nga një kleçkë biografike, ndaj dhe ishin në Gjirokastër të gjithë. Mirëpo ata na bënë një të mirë, sepse ishin më të mirët. Ne kishim përfitime nga këta. Për muzikë kishim Mexhi Dainë. Ai ishte kompozitor dhe njeri me kulturë. Edhe ai në Itali kishte mbaruar për kompozicion. Madje, më kujtohet që kur ishte lufta e Koresë, u bë një këngë, ‘Lufton populli i Koresë’. Erdhi në Gjirokastër nga Ministria e Arsimit. Na thanë që duhet të mësohet kjo këngë. E merr Mexhiti në piano, e studion dhe thotë: nuk ua japim nxënësve, sepse kjo është e kopjuar nga ‘Primavera’, një këngë fashiste. Atëherë sekretar i parë i partisë ishte Haki Toska. E dëgjon këtë që kishte thënë dhe vjen të pyesë. Thotë ç’është kjo? Ne e kemi mike Korenë dhe ky nuk do t’i këndojë këngën. Mirëpo Hakiu u binte veglave muzikore. Dhe Mexhiti që ishte i guximshëm i thotë: Shoku Haki, hajde të vemi në piano, edhe ti e di atë këngën ‘Primavera’, edhe unë, se e kemi kënduar”. E luajtën në piano dhe uu doli me po ato nota. Dhe nuk u këndua.
37. Fevziu: Si shkuat më pas në Bashkimin Sovjetik?
38. Agolli: Unë kisha fituar çmimin e tretë në një konkurs kombëtar letrar të rinisë. Çmimin na e dha Ramiz Alia, që atëherë ishte sekretar i Komitetit Qendror të Rinisë. Më kujtohet, vjersha quhej ‘Gjaku i kulluar’. Për luftën ishte. Një poemë, një vjershë e gjatë, që ishte botuar në ‘Letrari i ri’ dhe një fragment të saj recitova unë. Mirëpo, kërkesën për studime të larta unë nuk e kisha bërë për letërsi, por për zooveterinari. Më pëlqente bujqësia, më pëlqenin kafshët dhe mendoja që letërsinë e mësoja edhe duke lexuar, s’ka nevojë të shkollohesh. Kisha dëgjuar, si kurioz që ishin të rinjtë, që Çehovi ishte mjek, Dostojevski ishte inxhinier ndërtimi anijesh, Shileri ishte gjykatës. Kishte shkrimtarë anglezë. Atëherë Bërnsin nuk e kishim dëgjuar, sepse nuk ishte përkthyer ende, por ai ishte një fermer, punonte tokën dhe, për këtë arsye, thashë: më mirë të njohësh kafshët, të bëhesh doktor. Edhe në fshat thoshin doktori i kafshëve, siç thuhet për njerëzit. Mendova që të isha një prej tyre, se unë kujtoja se do të kthehesha përsëri në fshat. Më kujtohet atëherë kur vdiq kali ynë, që ishte shumë i bukur. Unë, zakonisht, për kafshët nuk them ngordhi, them vdiq, si njerëzit. Pastaj lëndën e dytë, se duheshin tri lëndë, e kërkova për biologji, që është afër kësaj, për studimin e qenieve të gjalla. Të tretën, gjeografi. Pastaj, Kahreman Ylli tha: jo nuk do të shkosh për këto, por do të shkosh për letërsi! Kështu që unë shkova për letërsi në Rusi, në Leningrad, për degën e gazetarisë.
39. Fevziu: Si ishte përballja me realitetin sovjetik ose më shumë sesa sovjetik, përballja me një qytet të madh, për një djalë shqiptar në mes të viteve ’50?
40. Agolli: Atje, në përgjithësi, ne që vinim nga Shqipëria, që binim në kontakt me një qytet të madh, dukeshim pak më të varfër se ata. Edhe valixhet tona thjesht ishin si sëndukë prej druri, sa edhe taksitë nuk i mbanin dot. Kjo ishte një anë. Por, nga ana tjetër, ne, megjithëse nuk e dinim siç e dinin ata bashkëmoshatarët tanë rusë letërsinë, nga ana e kulturës së përgjithshme, fjala vjen, e gjuhëve, ishim më të avancuar sesa ata. Për shembull, një pjesë e madhe jona dinte italisht, se kishim pasur pushtimin italian. Por kishte edhe nga ata që dinin frëngjisht. Nëse nuk e dije tamam rusishten, mundoheshe që provimet t’i ngatërroje me italishten, me frëngjishten, se kishte profesorë që dinin. Nga kjo anë e gjuhëve, por veçanërisht edhe në matematikë ne shquheshim. Ne nuk bënim matematikë, por edhe këtu ne ishim më të avancuar, sepse ata kishin shkollë 10-vjeçare, kurse ne e kishim 12-vjeçare, se ishte gjimnaz. Pra, dalloheshim nga kjo anë dhe nga ana praktike e gjërave. Ishte zgjuarsia mesdhetare që triumfonte.
41. Fevziu: Ishte më e hapur shoqëria ruse në atë kohë?
42. Agolli: Pothuajse si jona. Ne në atë kohë ishim pak më të hapur, se ishte një lloj demokracie, e paformuar plotësisht, por ishte një lloj tjetër.
43. Fevziu: Po jeta tjetër, ishte më liberale në Rusi?
44. Agolli: Jeta mondane ishte më liberale, fjala vjen, emancipimi i gruas. Femrat ishin më të afruara, madje, afroheshin ato të parat, jo meshkujt.
45. Fevziu: Ju befasonte kjo?
46. Agolli: Ne na befasonte, sepse ato na pushtonin në nga kjo anë.
47. Fevziu: Ju nuk ishit mësuar me një gjë të tillë.
48. Agolli: Ne ishim mësuar vetëm me pushtimin italian, por jo me pushtimin e femrave. Në fillim ishim të turpshëm, pastaj u bëmë edhe ne si ata. Mirëpo shqiptari e ka një gjë, që fiton shumë shpejt përshtatjen. Pasi jemi edhe mesdhetarë. Mesdhetarët janë ndër më të zgjuarit me fantazinë e tyre. Vetëm kanë një të metë që nuk janë shumë të duruar. Si shqiptarët, edhe grekët, italianët janë gjaknxehtë, të padurueshëm. Por me një fantazi të ndezur shumë.
49. Fevziu: Çfarë gjëje ju ka mbetur në mendje nga vitet që keni kaluar në Bashkimin Sovjetik? Çfarë kujtoni më shumë?
50. Agolli: Atje, me atë naivitetin tonë, unë njoha një vajzë dhe, madje, me një pendim, me një ashtu, por u martova me të. Ishte kjo anë, tentativa për të bërë një familje. Mirëpo, gabova për këtë gjë. Ishin disa pika kulminante. Një pikë kulminante ka qenë Biblioteka Akademike në Leningrad dhe atje mund të gjeje shumë libra. Madje, edhe ata të ndaluar. Nga ata mësova shumë.
51. Fevziu: Po pas kthimit nga Bashkimi Sovjektik a ishte i vështirë ambientimi në jetën shqiptare, pas 5 viteve jete padyshim pak më të lirshme?
52. Agolli: Kishte njëfarë vështirësie vetëm nga ana politike. Atje kishte filluar një shkrirje, një liberalizim dhe kjo shkrirje ka ardhur nga një novelë e Ehrenburgut, me titull, ‘Shkrirja’, që u botua atëherë. Atje flitej kundër kultit të individit. Kurse këtu kishte lëvizur diçka pas Kongresit XX, por jo plotësisht, kur ishte bërë Konferenca e Tiranës, në vitin ’56, e cila ishte kundër disa gjërave të ngurta, për një liri fjale më të madhe. Kështu dëgjonim ne, që ishim këtu. Por ne kishim këtë anë të mirë që nuk mbaruam në ’56-tën, se po të mbaronim atëherë mund të ngatërroheshim me Konferencën e Tiranës dhe mund të pësonim ndonjë gjë. Vështirësia ishte nga ana politike, por jo nga ana profesionale. Ne vinim nga një vend ku kishim bërë edhe praktikë gazetarie.
53. Fevziu: Kishte gazetari të vërtetë në atë kohë në Shqipëri?
54. Agolli: Kishte, se kishte vështrim kritik të gjërave. Nuk kishte vetëm lulëzime, mund të kritikoheshin edhe ministrat.
55. Fevziu: Situata erdhi duke u mbledhur?
56. Agolli: Pas mesit të viteve ’60 erdhi duke u mbledhur. Por në atë kohë, unë mendoj se kishte gazetarë të dëgjuar. Por në vitet e para të krijmtarisë sonë, ne nuk ia hidhnim fajet regjimit.
57. Fevziu: A komentonit regjimin në bisedat tuaja, sidomos në ato me Ismail Kadarenë?
58. Agolli: Shpesh herë komentonim, veçanërisht problemet e kuadrit, për plenumet që bëheshin për kulturën, për letërsinë etj.
59. Fevziu: Kjo në fillim apo më pas?
60. Agolli: Kjo rreth viteve ’60 deri edhe në Plenumin IV. Qe një problem i ngatërruar ai i zgjedhjes sime si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Derisa u bëra kryetar i Lidhjes nuk kishim asnjë lloj kontradikte me Ismail Kadarenë. Ai ishte më i skajshëm, sesa unë në problemin e traditës dhe të novatorizmit, veçanërisht në problemin etër dhe bij. Ai ishte më kritikues ndaj kësaj. Edhe unë e shihja si një problem themelor këtë, por isha më i butë. Në këtë marrëdhënie mes brezave shihej një kontradiktë, por jo e thellë apo antagoniste, mendoja se duhej të komunikonin dhe të merrnin nga njëri-tjetri. Ai ishte më larg. Madje, duke biseduar, bënim, si ta them, marrëzira duke kritikuar edhe letërsinë e kaluar, edhe njerëzit e shenjtë.
61. Fevziu: Cilat kanë qenë mosmarrëveshjet mes jush?
62. Agolli: Mosmarrëveshjet nuk ishin më shumë njerëzore, mosmarrëveshje që ndonjëherë imponoheshin nga posti që kisha si kryetar i Lidhjes. Sado përpjekje që të bëja, ndonjë gabim që bënte, quhej gabim në atë kohë, unë isha i detyruar që t’ia thosha.
63. Fevziu: Po raportet njerëzore mes jush?
64. Agolli: Nuk kemi pasur mërira, gjithmonë kemi folur.
65. Fevziu: Dua t’ju pyes, si e keni njohur gruan tuaj?
66. Agolli: Ne vinim shpesh që të bënim takime me studentët, unë, Dhimitër Xhuvani, Ismail Kadareja, ai vinte më shpesh. Dhe të tjerë shkrimtarë, Qamil Buxheli, Kin Dushi. Në ato takime më ra në sy kjo vajzë, që më pëlqeu në pamje, por ishte edhe e sjellshme. Por nuk bëra ndonjë gjë. Një herë e mora për të kërcyer. Unë nuk kërceja aq mirë, ia shkela edhe këmbën e thashë: kështu e kam unë, se kemi të tjera valle ne dhe mund të qëllojë të ta shkel këmbën. Ajo ishte shoqe me Elenën e Ismail Kadaresë. Kur kjo u martua me Kadarenë, më njohu edhe mua me Sadijen. Ajo u bë sebep, Elena. Pastaj në shtëpinë e Naum Priftit bëmë një darkë, atje u lidhëm dhe më ngushtë, pastaj te shtëpia e Kadaresë.
67. Fevziu: Në cilin vit jeni martuar?
68. Agolli: Në vitin ’64 e njoha, pastaj në ’65-ën u martova. Muajin e mjaltit e kemi bërë në Pogradec.
69. Fevziu: Pas 41 vjetësh, jeni i kënaqur nga kjo martesë?
70. Agolli: Po, jam, se ne jemi bërë gati njëlloj. Bile, ke parë ti që ne edhe i ngjasojmë njëri-tjetrit, se kur kalojnë 40 vjet me një grua, fillon e ngjan me të edhe në fytyrë. Duket kështu, se është edhe fiziologjike. Ja kështu ishte edhe rrjedha e jetës edhe me gruan. Por unë gjeta edhe disa pengesa, sepse i ati i saj nuk donte që ajo të martohej me një njeri që merrej me politikë, sepse unë, sidoqoftë, punoja në gazetën ‘Zëri i popullit’. Ai, nga përvoja e tij, thoshte se njerëzit e politikës bien e ngrihen. Pastaj thoshte se do të ishte më mirë një zanatçi, sesa të merrte një kështu, politikan. Dhe kishte të drejtë. Pastaj, mua më kishte dalë edhe nami pak që pija edhe ndonjë gotë raki.
71. Fevziu: Në të vërtetë, nuk pinit?
72. Agolli: Pija ndonjë gotë, por jo siç dilte nami. Një herë ai u inatos keq. Ai qepte rroba, ishte rrobaqepës. Një ditë, një klient i thotë: Sa fëmijë ke, Qerim? I ke të martuar a të pamartuar, siç pyesin fshatarët. I thotë se vajzën e fundit e kam martuar. Po nga është dhëndri, i thotë ai? Po ja është nga jugu, nga Korça. Po si e ka emrin? E ka filani, gazetar. Uuu… po ai ka qenë në shtëpinë tonë dhe nja dy okë raki ka pirë. Ai kthehet dhe i thotë Sadijes se tani duhet ta prishim fejesën, sepse një nga Puka më tha se ai ka pirë dy okë raki.
73. Fevziu: Pra, për dy okë raki, do të kishit humbur gruan.
74. Agolli: Po, po, për pak e humba. Mirëpo ai falej gjithnjë, vinte atë qilimin e vockël dhe falej. Sadija më tha që ai falet tri herë në ditë dhe ti, si komunist që je, duhet ta lejosh. Për mua, 20 herë, po të dojë, le të falet, vetëm ti të vish, i thashë. Dhe ja, kështu ishte puna. Unë desha të bindja këtë që nuk është ashtu siç thonë. Një ditë shkonim atje ku është Parlamenti tani, më tutje është Shtëpia e Oficerëve, po në atë kohë ishte klubi i gjahtarëve e pastaj u bë e Oficerëve. Ishte errësirë. Nëpër ato pishat del kamerieri dhe unë e pyes: Kush është aty në klub. Është filani, Miço Kallamata? Se ata vinin atje, se ishin gjahtarë. Jo, tha, nuk janë ata, por po pinë nja dy-tre të tjerë, është dhe Dritëro Agolli, më thotë mua. Moj, Sadije, e dëgjon ç’thotë ky, i them. Kur më gënjen mua… Ore, unë jam Dritëroi, i thashë, ç’thua ashtu. Ja kështu është kjo, po të hapet nami…
75. Fevziu: Si erdhët në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve në vitin 1974?
76. Agolli: U krijuan disa kushte të atilla. Siç dihet, Lidhja e Shkrimtarëve u kritikua, kishte gabuar, sipas atij mendimi të atëhershëm, në disa probleme. Gabimi më i madh i saj ishte që nuk kishte qenë shumë vigjilente, kishte lejuar vepra që nuk i kishte kritikuar. Sepse ajo nuk e kishte në dorë që t’i lejonte apo jo, pasi ato ishin detyrim i shtëpive botuese. Lidhja vetëm me shtypin e saj kishte lidhje. Një çështje tjetër ishte në problemin me raportet e traditës dhe disa gabime të tjera të shfaqura në atë kohë. Pasi e dha dorëheqjen Dhimitër Shuteriqi, pas disa kritikave që iu bënë edhe atij, mua më thërresin në Komitetin Qendror. Unë as që e mendoja se mund të bëhesha Kryetar i Lidhjes, sepse nuk kisha eksperiencë drejtimi. Unë isha gazetar dhe gazetari nuk merret me administrim, ndoshta, po të isha kryeredaktor, po, por unë isha një gazetar i thjeshtë. Më thërret Ramiz Alia dhe më thotë që do të bëhesha kryetar i Lidhjes. Ç’është e vërteta, unë nuk e prita me ndonjë entuziazëm të madh, pasi jam mësuar me një jetë tjetër, krijuese, të gazetarisë dhe ma merrte mendja se nuk do ta bëja mirë atë. Ai më tha se ne mendojmë se duhet të jesh ti. Ka të tjerë, iu përgjigja, si, për shembull, Kristaq Rama. Ai ishte deputet, njeri i mirë, skulptor i dëgjuar dhe ka eksperiencë administrative, sepse ka punuar edhe në Akademinë e Arteve, që atëherë quhej Instituti i Lartë i Arteve. Ai mund ta bëjë fare mirë, i thashë. Mund ta bëjë, njëlloj si unë, edhe Ismail Kadareja, se edhe ai gazetar ka qenë në shtypin e Lidhjes. Mund të zgjidhet njëri nga këta. Jo, u përgjigj Alia, ne mendojmë për ty. Nuk mund të bëhem unë kryetari i Lidhjes! tha ai. Ai ishte një njeri shumë i arsyeshëm. Pastaj më tha mendohu dhe hajde pas një jave. Unë pas një jave shkova dhe i thashë se do ta merrja detyrën, por me një kusht, vetëm një vit, një vit do rri kryetar i Lidhjes, i thashë. Pastaj, mundësisht, shikoni për dikë tjetër. Kështu u bëra kryetar i Lidhjes. Pas një viti vajta, por ai më tha se isha mësuar aty.
77. Fevziu: Sa vjet ndenjët?
78. Agolli: Pastaj ndenja nëntëmbëdhjetë vjet, por kryesorja, ndoshta, është se mua më zgjodhën si njeri të paanshëm, nuk isha marrë me Lidhjen, shkruaja në gazetën “Zëri i popullit”, kisha bërë dhe vërejtje për punën e Lidhjes së Shkrimtarëve.
79. Fevziu: A kishit pasion për karrierën politike, zoti Agolli?
80. Agolli: Nuk kam pasur pasion, e kam parë si diçka të zakonshme. Është një detyrë që duhet ta kryej. Unë isha një njeri politik.
81. Fevziu: Po brenda partisë së punës a keni aspiruar për karrierë të lartë?
82. Agolli: Jo, brenda jo. Jo si partiak. Unë kam hyrë herët si anëtar partie, që në vitin 1952, në fillim si kandidat dhe, më pas, si anëtar. Pra, bëhet pesëdhjetekatër vjet që merrem me politikë. Kështu që unë komunist doja të bëhesha, sepse aspiroja për komunizmin, pasi isha anëtar partie.
83. Fevziu: A ka përgjegjësi Lidhja e Shkrimtarëve për dënimin e disa shkrimtarëve?
84. Agolli: Ma merr mendja që nuk ka. Nuk ka, sepse ata nuk dënoheshin nga Lidhja. Madje Lidhjen e kritikonin në Komitet Qendror se nuk ishte vigjilente. Ziheshin më parë nga të tjera instanca, pastaj lajmëronin Lidhjen që këtij njeriu mos i botoni. Lidhja vërtet ishte instrument nën komandën e partisë, por nuk ishte ajo që vendoste. Kur na vinin lajmet se dikush ishte arrestuar, ne na vinin krejt të papritura, pra, nuk ishte Lidhja.
85. Fevziu: Nuk merrej pëlqimi i Lidhjes së Shkrimtarëve paraprakisht për arrestimet?
86. Agolli: Jo, nuk merrej, absolutisht. Ndryshe, dilte sekreti.
87. Fevziu: Për ç’arsye bëheshin shumica e këtyre arrestimeve?
88. Agolli: Shumica bëheshin për agjitacion e propagandë. Persona që flisnin me njëri-tjetrin, i dëgjonte një agjent dhe thoshte se kështu më thanë. Edhe kur rrije në një tavolinë me një shkrimtar, nuk kishe sigurinë a ishte shkrimtar apo spiun. Edhe te ne kështu ndodhte, ai provokonte për diçka, duke thënë se kështu nuk ishte mirë dhe tjetri hapej dhe i përgjigjej se me të vërtetë nuk ishte mirë. Për këto dënohej për agjitacion dhe propagandë. Pastaj, pas spiunimit, shikohej nëse ky kishte dërguar një libër për botim. “Ta shohim edhe atë, se mos vallë i ka këto mendime edhe në libër?”, na thoshin. I shtohej edhe kjo tjetra. Kështu ishte, sepse nuk kishte mënyrë t’ia gjenin në libër që në fillim, se më parë është me fjalë, pastaj është e shkruar.
89. Fevziu: Cila është gjëja më e rëndësishme që keni arritur në këtë institucion si drejtues i saj?
90. Agolli: Më e rëndësishmja ishte fakti që unë mundohesha që të mos kishte klane dhe konflikte, nuk ndërhyja, madje, nuk ndërhyja as në shtypin e Lidhjes, vetëm kur vetë kryeredaktorët vinin dhe më thoshin se si të silleshin për diçka të caktuar, ndërsa unë u përgjigjesha që të pyesnin autorin. Nga kjo anë kisha një farë liberalizmi, nuk isha i rreptë, i shtroja gjërat në kryesi, tregoja se ç’kishim dhe kërkoja mendime nga ata.
91. Fevziu: Para vitit 1990 a e keni menduar ndonjëhere se sistemi socialist po shembej?
92. Agolli: Në vitet ’88-’89 edhe në fillimet e ’90 ajo u kuptua! U paralizua krejtësisht ekonomia, nuk kishte bazë materiale, fabrikat nuk punonin më, punëtorët merrnin 80% rrogë të asaj që duhet të realizonin dhe nuk punonin, sepse nuk kishin pjesë këmbimi dhe materiale bazë ku të punonin. Ishin krejtësisht të izoluar nga kjo anë dhe jo vetëm unë, por edhe të tjerë, madje, edhe njerëz që merreshin me politikën thoshin që nuk do të zgjaste shumë kjo punë. Megjithatë, ne mendonim që do të jetë një socializëm human ai që do të vijë dhe jo një përmbysje e plotë, siç erdhi, një regjim tjetër.
93. Fevziu: Ju erdhi keq për këtë përmbysje të plotë?
94. Agolli: Ç’është e vërteta, na erdhi. Në fillim na erdhi, sepse ishim mësuar me një mënyrë tjetër, unë po flas për kategorinë time, por edhe kur dolën mitingjet e Partisë Demokratike, po t’ju kujtohet, edhe vetë udhëheqësit e lartë të kësaj partie, flisnin dhe thoshin se nuk ishin kundër socializmit, por se ishin për një socializëm të lirë. Ata nuk e thonin që në fillim se ishin me kapitalizmin, më vonë erdhi dalëngadalë.
95. Fevziu: A keni pasur në një moment ndonjë dilemë për t’u bashkuar me opozitën antikomuniste?
96. Agolli: Jo, asnjëherë, sepse unë isha komunist. Unë doja të ndryshoja nga brenda, si natyrë, për shembull, cjapi nuk mund të kthehet në dash, ashtu dhe unë nuk mund të kthehesha nga komunist në antikomunist dhe në fashist, apo jo. Si mund të kthehesha? Këshu që unë duhet të përmirësoja veten.
97. Fevziu: Si e kujtoni kongresin e dhjetë, ku ju sulmuat kultin e Enver Hoxhës dhe anëtarë të tjerë të Byrosë Politike?
98. Agolli: Ajo ishte si rrjedhim i asaj, po vinte duke rënë ai lloj sistemi dhe në atë fjalim mendova të them disa të vërteta, qoftë për kultin e individit, qoftë për luftën e klasave, për problemin e sigurimit, të përndjekjeve, për lirinë e fjalës e të mendimit dhe për anët e centralizimit të fortë të ekonomisë, duke i thënë këto të meta të këtij sistemi. Por unë kritikën nuk e bëra kundër, e bëra përbrenda llojit. Jo, për shembull, siç mund ta bënte një zogist.
99. Fevziu: A jeni penduar që e bëtë këtë kritikë?
100. Agolli: Unë, për disa gjëra ekstreme që mund të kem thënë në inat e sipër, mund të jem penduar, por, në përgjithësi, ajo ishte normale si kritikë, mund të bëhej edhe përbrenda.
101. Fevziu: A vazhdoni të shkruani?
102. Agolli: Po, kur mësohesh me një mënyrë jetese, kur letërsia të bëhet një mënyrë jetese, nuk e lë dot, bëhesh si maniak, ndoshta, duke mos shkruar ndonjë gjë të madhe, por shkruan gjëra që ke qejf t’i shkruash.
103. Fevziu: A po shkruani kujtime?
104. Agolli: Po, po i shkruaj kujtimet. Jam në pjesën e fëmijërisë. E dini që im atë ka qenë me Gani Butkën, luftëtar në çetën e tij, dhe, kur u vra, ishte njëzet e ca vjeç.
105. Fevziu: Po djalin tuaj, djalin nga martesa e parë, kur e keni takuar?
106. Agolli: Në vitin 1991. Pas 28 vjetësh. Ai ishte larguar që këtu në moshën 7-vjeçare, në vitin 1963. E takova në Rusi.
107. Fevziu: A kishin informacion ata për jetën tuaj këtu?
108. Agolli: Kishin, sepse kishin pyetur. Ishte botuar romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” dhe ata e kishin marrë atë dhe ishin në dijeni. Ndërkohë, edhe gazetat e tyre kishin botuar ndonjë intervistë që bëja unë, kështu që kishin dijeni.
109. Fevziu: Cila është dita juaj e zakonshme sot?
110. Agolli: Ngrihem në mëngjes, edhe tani dëgjohet ndonjë këndes që këndon, kur dëgjoj këndesin e tretë, ndoshta që në të dytin, ngrihem. Se ngrihem herët, sapo e dëgjoj këndesin, megjithëse kemi orë. Por unë nuk i kam me zile orët, ndërsa këndesi është me zë, e dëgjoj dhe ngrihem. Më pas merrem me ndonjë punë, ose me ndonjë lexim të shpejtë, ose me ndonjë gjë që më ka mbetur pa e redaktuar, pa e rishikuar dhe pres sa të zgjohen dhe të tjerët. Zgjohen nipërit e mbesat dhe i kam shumë qejf, sepse thonë gjëra të papritura. Një ditë më dëgjuan mua dhe Sadijen duke folur për besimin, sepse ajo u beson disi forcave të natyrës, ndërsa unë jam ateist, dhe më thotë “për Zotin”. Në atë moment vjen i vogli, Emiljo e quajnë, dhe më pyet papritur: “Po Zoti ku e bën kakën, në oturak?”, dhe unë iu përgjigja: “Ja, si ty, natën, në oturak”. Një i madh nuk e thotë këtë, mirëpo kur e thotë fëmija, është e bukur, e thotë si njeri. Më pas, në mbrëmje, shkruaj, sepse unë jam mësuar në gazeta; aty punohet në mbrëmje, pasi dita është më e ngarkuar, ndërsa nata është më e qetë dhe filozofike. Të gjitha gjërat natën bëhen, madje, edhe në përralla, heronjtë natën i japin tagji kalit, rregullojnë shalën, frerët dhe nisen pastaj.
111. Fevziu: Cila është vepra që keni më për zemër?
112. Agolli: Janë disa që mund të kem më për zemër, por, kryesisht, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, sepse atje është raporti si tjetërsohet njeriu nga pushteti. Por kam edhe një roman, që është më i gjerë, sesa i mëparshmi, titullohet “Arka e djallit”. Pastaj, janë edhe poezitë që kam shkruar, artikujt etj., por këto janë kryesoret.
113. Fevziu: Keni jetuar katër regjime; atë të mbretërisë, të pushtimit fashist, atë komunist dhe po jetoni, tashmë, në një sistem tjetër, që është ky demokratik. Si do t’i karakterizoni këta të katërt?
114. Agolli: I parë regjim, ai i mbretërisë, kishte varfëri, një pjesë e madhe e popullsisë ishte analfabete, por ruheshin disa zakone të mira: të mikpritjes, të besës; kishte dhe një liri të mendimit, sepse ishte në kushtetutë që vetëm familjen mbretërore mos ta ngacmoje, më pas mund të bëje ç’të doje. Nga kjo anë ishte më liberal. Në kohën e pushtimit, ishte thjesht një pushtim dhe nuk e admiroj atë formë dhe them që edhe ajo kishte një anë, ndoshta, në mes shumicës negative, kishte një lëvizje të mallrave, të mendimit dhe të literaturës. Sistemi komunist kishte një të mirë, solidaritetin e njerëzve, një punë e madhe që u bë për arsimin, për kulturën, por kishte atë të ndrydhjes së mendimit, nuk kishte një hapësirë mendimi. Por ajo ana e utopive, e idealeve ishte një anë e mirë, sepse të jepte një shpresë, pra, njerëzit ishin me një ideal.

Ndërsa e sotmja është më e begatë dhe më e mirë për njerëzit krijues, për gazetarinë, për shkrimtarët, biznesmenët, intelektualët. Kjo është liria që i afrohet të plotës, por nuk është e plotë, sepse dhe këtu është autocensura e parasë dhe jo ajo ideologjike. Por ka këtë të mirë, ndërsa nga ana tjetër ka diferenca të mëdha.

1. Fevziu: Nëse do të kishit një jetë për ta filluar nga fillimi, në cilin prej këtyre katër regjimeve do të dëshironit ta jetonit?
2. Agolli: Po të ishte më ndryshe, të mos kishte këto diferencime kaq të mëdha në ndarjen e pasurisë dhe të vlerave materiale, unë do të doja të jetoja këtë të sotmen, por me një përpjekje, për ta bërë më të mirë, për ta afruar me socializmin, si socializmi nordik.

Tiranë

Dhjetor 2006