Nga Reldar Dedaj
Arkitektura dhe inteligjenca e saj, duket se përbën pjesën më të papërfillshme për jetën e shqiptarit. Nga ana tjetër, arti arkitektonik edhe nëse kohë më parë ka shkëlqyer diku-diku, sot shumë pak është përmendur. Shqipëria është i vetmi vend në Europë që nuk ka ende një ndërgjegje kolektive dhe estetikisht korrekte për peizazhin urban. Ajo pjesë e arkitekturës që shpreh vlera të trashigimisë kulturore dhe shpirtërore të vendit nuk është se ka një vend nderi, të denjë për këtë emër.
Kryeministri shqiptar Edi Rama është njeriu më perfekt për të krijuar debate të llojit estetik; qoftë kjo në një plan të përgjithshëm siç është arkitektura e një vendi, ku përveç të tjerash imponon shijet edhe ngjyrat, por edhe se si duhet të na pëlqejë apo të mos na pëlqejë, ajo që na rrethon, në ngjyrë, formë apo në lartësi.
Debati i radhës është krijuar në lidhje me Shqiponjën e bronxit, që u ngrit aty për 100 vjetorin e Pavarsisë dhe sipas shijeve personale të kryeministrit, ajo, paskësh qenë një simbol mediokriteti.
Mirëpo, të gjithë menduam se simboli i Shqiponjës në rrethrrotullimin e Tiranës, u lëviz vendit sepse filluan punimet për nënkalimet dhe mbikalimet e nevojshme, që duhen shtuar nga të gjitha hyrjet e kryeqytetit, ku nuk ka trena dhe metro,- por jo-, gjithçka ka lidhje me estetikën e një njeriu.
Kemi dëgjuar se arti dhe e bukura ka një raport të një lloji specifik. Ndodh shpesh që e ashtuquajtura e bukur të vihet në diskutim e kjo ndodh kur e bukura është e zakonshme apo edhe kur e bukura është krejt e veçantë. Polemikat më të mëdha i vijnë për shtat rastit të dytë. Duke u ndier e veçantë kjo e bukur vihet përballë diskutimeve ku e vënë në një trysni të përhershme e cila pret e përcjellë mijëra opinione e pikëpyetje mbi të, është apo jo e bukur? Dalëngadalë këto mëdyshje i vënë asaj tulla të qëndrueshme bukurie. Ajo fiton kështu statusin e së bukurës pikërisht nëpërmjet pikëpyetjeve të veta.
Janë pikërisht këto hamendësime, që në të vërtetë, i japin një status të veçantë ndryshimit. Arti ka thyer gjithmonë rregullat, pasi vetë e bukura nuk ka rregulla, por ka gjithmonë ndryshime deri dhe radikale. Pikërisht kjo e bën një artist të besojë në veçantinë e saj, në dëshirën dhe nevojën për të ndërtuar ngjarje, shije, ide dhe njëkohësisht edhe për t’i thyer ato.
Por kjo është thjeshtë bota e artit, jeta e tij. Por matanë artit, në rastin në fjalë; çfarë ka, terr?
Rasti tjetër është debati që u krijua me ndërhyrjet e fundit të kryeministrit në pjesën e jashtme të ndërtesës së Kryeministrisë, ku edhe u bënë shkak i një konflikti estetik, kulturor dhe shumëçka tjetër, përveç atij të filozofisë së origjinës të vetë konceptit artistik të ngjizuar si prej zorit aty. Debati më i madh, siç duket, u ngacmua nga vendosja e një strehe mbi hyrjen kryesore të objektit, mbushur me drita, duke krijuar një strukturë metalike që varet përmes katër tubave të mbërthyer në fasadë.
E veçanta e kësaj strehe atëbotë, nuk ishte në faktin e dëmton apo jo fasadën. Ai ishte një debat i kotë, i cili nuk lidhej as me ‘kitsch-in’ në vetvete dhe as me dëmtimin estetik të objektit apo vlerës që ai përmban. Pasi çështja fare mirë mund të lidhej me diçka përtej kësaj.
Mirëpo, në kohën kur u vendosen të shkruhen këto radhë, kujtuam edhe njëherë tjetër, jo pa rebelizëm idenë e ngjizjes së betejave dhe përkrahjen që u duhet dhënë të gjithë atyre intelektualëve, studentëve, gazetarëve dhe qytetarëve të ndryshëm që ndjehen të frikësuar nga lindja e një “regjimi” të një lloji të ri.
Dhe me të drejtë, në të njëjtën mënyrë si vdekja, madhështia është një nga temat e privilegjuara të regjimeve autoritare, të cilët e përshkruajnë, e vendosin në një sistem të ndërlikuar, e mveshin me vlera politike dhe simbolike. Ajo ngarkohet nga regjimi me aq shumë domethënie (me gjasë, edhe më shumë se vdekja) sa do të ishte krejt e pamundur të thuheshin në çast të gjitha, domethënie që e kanë prejardhjen nga fobia, mentaliteti dhe ndërgjegjia kolektive e regjimit, sa edhe të vetë atyre që i japin frymë nga njëra anë dhe forcë nga tjetra.
Nëse shqiponja i dukej një vulgaritet i shprehur me prepotencë në një piedestal dhe në mesin e një skenografie pseudoklasike prej hyrjeje në kazino, që natën e bënte hyrjen e Tiranës si skenën e një filmi nga një tregim i Edgar Alllan Poe-s. Edhe streha e Kryeministrisë që ‘i gjithëdituri’ e dashuron aq shumë, kryen funksionin e dritës. Shumë thonë i jep jetë, e gjallon duke e kthyer në një qenie që komunikon, i flet dikujt dhe mbi të gjitha; merr dhe jep me të.
Pra, çelësi i veprës qenka “Drita” dhe asgjë tjetër.
Por cila është lidhja e regjimit me të?
Mos vallë, tema e “Dritës” s’ka nevojë për Diell as për hënë sepse “Drita” është krijuese e dritës që ndriçon Tokën dhe gjithë trupat e tjerë qiellor. Kjo “Dritë” përshkon gjithë zbulimin biblik. Ndarja e dritës nga errësira ka qenë vepra e parë e Krijuesit “(Zan. 1, 3). “Drita e vërtetë që shndrit çdo njeri, erdhi në botë. Ishte në botë e bota u krijua prej Saj, e bota nuk e njohi.”(Gj 1, 9) Zbulimi i Jezusit si Dritë e botës bën që të spikatet qartë antiteza e errësirës me dritën, jo në një perspektivë metafizike, por në një plan moral dhe shpirtëror sepse drita e cilëson mbretërimin e Krishtit – Dritë.
Kësisoj, picirrukët e Kryeministrisë nuk e njohin filozofinë e krishterë, madje as lëndën që rrjedh prej një filozofie të tillë. Anipse, kultura e të majtës popullore europiane ka një frymëzim të krishterë. I majti europian jeton në harmoni me vlerat e thjeshta njerëzore, pa mburrje dhe luks të tepruar. Ai nuk do të thotë se është i varfër, por frymëzohet nga jeta e një kulture të tillë.
Ndërsa tek ne, kryeministri i një qeverie të majtë ka krijuar një nga regjimet më të frikshme dhe që ka arritur për pesë vjet të privatizojë dijen dhe nivelin shkencor. Ai dhe askush tjetër, e vendos se kush vlen më në këtë vend.
Nuk është çudi aspak drita në hyrjen e institucionit të tij, po aq sa edhe kati i parë i Kryeministrisë, tek e ka shndërruar në një hapësirë kulturore dhe të frekuentueshme nga të gjithë qytetarët, as më pak dhe as më shumë, s’është asgjë tjetër veçse për t’u shndërruar prodhues ekskluziv i tendencave kulturore dhe hedhjes së bazave për të ngritur muret ideologjike të qeverisë në shoqërinë shqiptare.
Shkatërrimi i policentrizmit, i tharjes së rezervareve kulturore të institucioneve të tjera dhe krijimi i një hapësire të vetme si model, nuk është asgjë tjetër, veçse përforcim i asaj çka ne vetë thamë më lart.
Kështu që përpjekja për të krijuar një botë të re, nënkupton që duhet asgjësuar, si i paracaktuar, rendi i njeriut kritik dhe duhet interpretuar si substancë e trendeve të një dore që ka shtrënguar jo vetëm zhvillimin dhe përparimin, por vetë të bukurën dhe hijeshinë e kohës. Dhe marrja nën kontroll e njeriut kritik, kërkon më tej, shkatërrimin e çdo burimi kulturor paralel, duke bërë të mundur, gijotinimin e njeriut që mendon ndryshe – vrasjen e dyshimit
