Kristo Frasheri: ju rrefej jeten time…

Kristo Frasheri, nje prej historineve me te njohur shqiptare dhe protagonist politik ne vitet ’30 – ’40 ka nderruar jete sot ne moshen 96 vjecare. Per nder te tij ne po botojme sot intervisten e plote te transmetuar ne emisionin OPINION, ku ai rrefen gjithe jeten e tij.

1. Fevziu: Ju jeni nga Frashëri i Përmetit, një fshat i famshëm. Përse familja juaj ishte vendosur në Stamboll?

Kr. Frashëri: Po fshati Frashër është një fshat malor. Është 1100 metra mbi nivelin e detit. Një fshat me gurishte, me zhur, rreth e rrotull ka pyje, është një kështjellë brenda kështjellës që quhet Dangëlli dhe kishte sigurinë më shumë sesa ekonominë. Prandaj, banorët e Frashërit dilnin në kurbet ose në shërbime të ndryshme. Të krishterët e Frashërit zakonisht ndiqnin kurbetin, Stambollin, por familjet nuk i tërhiqnin. Por, kjo është më interesante se edhe bejlerët, Frashëri kishte shumë bejlerë, nuk i tërhiqnin familjet. Kishte pinjollë frashërllinj që ishin bërë kryeministra: Halit Bej Vilaj ishte bërë kryeministër ose bejlerët e Frashërit dhe kur bëheshin vezirë, mirmirhanë, gjeneralë, marshallë të Perandorisë Osmane familjen e mbanin aty dhe aty e kalonin pleqërinë. Është shumë interesante. Më kanë thënë pleqtë e mi, se ata e kishin më të sigurt jetën aty në Frashër sesa në Stamboll.

1. Fevziu: Për ç’arsye?

Kr. Frashëri: Se në Stamboll binin ndonjëherë në mëri të sulltanit edhe dashje pa dashje i rrëmbente ajo mëria dhe i humbnin të gjitha, me familje, degdiseshin tutje nga Arabia, nga Jemeni, kurse aty bënin ç’bënin ata dhe kur e shikonin punën një çikë pisk ktheheshin dhe e kalonin pleqërinë në Frashër.

1. Fevziu: Ju thatë që Frashërllinjtë nuk i merrnin familjet me vete, por i linin në Frashër, ndërkohë që ju vetë keni lindur në Stamboll?

Kr. Frashëri: Gjyshi im bëri përjashtim. Meqenëse në familjen tonë u shtua numri i pjesëtarëve dhe ishin tre breza pa u ndarë, atëherë ai e tërhoqi familjen në Stamboll. Por, tërhoqi djalin herën e parë, më 1902, e tërhoqi e shpuri në shkollë, i lindi dëshira për në shkollë dhe e çoi në Stamboll, pasi mbaroi filloren shkoi në Stamboll, bëri edhe një pjesë të fakultetit, kurse ata kushërinjtë e tij, nipat e tij mbetën në Frashër.

1927. B. Fevziu: Ju jeni vendosur në Tiranë, jeni rikthyer në Tiranë, në moshën 7-vjeçare, në vitin 1927. Përse u rikthyet në Tiranë?

Kr. Frashëri: U kthyem në Tiranë, pasi ndryshe nga sot që ikin nga Shqipëria, ishte koha kur ktheheshin në Shqipëri për dy arsye. E para njëherë, se me ndryshimet që bëri Mustafa Qemali, shqiptarët e Stambollit pësuan një goditje ekonomike të madhe. Kryeqyteti u vendos në Ankara. Ushtrinë e sulltanit e shpërbënë. Në Shqipëri erdhën gjithë ata oficerë, me grada të larta dhe të ulëta, erdhën edhe banorët e krishterë që kishin hapur ndonjë dyqan atje, sepse ra tregtia. E dyta, pastaj edhe politika fiskale që bëri Mustafa Qemali i rëndonte këta, i konsideronte grekë për t’i detyruar të iknin, u vinte taksa të rënda. Babai erdhi një herë, sepse ishte i mpleksur me Lëvizjen Kombëtare. Ishte me Fan Nolin e me të tjerët. Kur erdhi Revolucioni i Qershorit ai u kthye.  Zuri punë në kohën e Fan Nolit. Sa zuri punë u përmbys qeveria e tij dhe ai priti gjersa gjeti një punë tjetër dhe erdhëm. Kjo është arsyeja e kthimit tonë në Shqipëri. Në vitet 1931 – 1932 filluan të ktheheshin edhe nga Amerika për shkak të krizës botërore që shpërtheu në vitin 1929. U kthyen edhe nga Franca. Ishte periudha e kundërt e kësaj që ndodhi më parë e që ndodhi më pas.

1. Fevziu: Profesor, si ishte Tirana në vitin 1927? Ju vinit nga një qytet shumë i madh si Stambolli, një metropol botëror.

Kr. Frashëri: Tirana më ka bërë shumë përshtypje. Mbaj mend, në Tiranë kemi ardhur natën. Nuk e pamë. Pamë ca fenerë dhe ishte një hotel që quhej “Adriatiku”, ku sot është “Muzeu Historik Kombëtar”. Kur dolëm në mëngjes për të parë Tiranën, më kapi një mërzi se sapo dola nga hoteli ishte një pellg dhe m’u lagën këmbët. Tirana ishte një qytet me 25 mijë banorë, aq sa ka sot një lagje. Por, ishte një qytet që na hyri në zemër, sepse ishte qytet i dashur, qytet me njerëz të mirë, ishte një qytet me blerim të madh. Tirana ishte shumë qytet i bleruar, shtëpitë kishin oborre të mëdha, të tëra me pemë.

1. Fevziu: Ishte realisht një qytet apo ishte më shumë një fshat i madh?

Kr. Frashëri: Ishte qytet. Nuk është e vërtetë se ishte fshat. Unë edhe më vonë që u mora me historinë e Tiranës e shoh Tiranën qytet që në fillim të shekullit XIX. Qytet në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Çdo të thotë qytet? Qyteti ndryshon nga fshati se jeton kryesisht me zejtari edhe me tregti, jo me bujqësi. Tirana kishte vetëm në periferi ca familje që merreshin me bujqësi. Tirana ishte qytet, si i thonë me gjuhën ekonomike, mikroborgjez.

1. Fevziu: Kur filloi Tirana të shndërrohej në një qytet relativisht modern?

Kr. Frashëri: Tirana filloi të shndërrohet në qytet që nga viti 1930, kur me kreditë që mori qeveria e Zogut nga Italia filloi ndërtimi i bulevardit të madh, i ministrive, i disa ndërtesave publike, i disa kazermave, i ndonjë shkolle,  edhe kur ajo borgjezia e re që filloi të ndërtonte shtëpi të bukura. Pastaj Tirana u planifikua të bëhej e re më 1927 me një plan-projekt që aprovoi parlamenti. Të gjitha tokat e Tiranës së Re, dikur pronë e Esat Pashë Toptanit, të cilat u konfiskuan në vitin 1921 dhe ‘22 iu ndanë kundrejt pagese deputetëve, nëpunësve edhe tregtarëve. Pjesa më e madhe mori 800 metra katrorë. Pastaj ishte ideja që qendra të shpërngulej në Tiranën e Re, që atje të ishte Tirana moderne, kurse kjo tjetra të mbetej si Tiranë e vjetër. Ishte një projekt që nuk u realizua, mbasi Tirana e Re u bë me ndërtesa banimi, jo me dyqane, as me zyra, as me fabrika. Kështu që Tirana e Re u shndërrua në një Tiranë vilash, kurse jeta mbeti përsëri këtu në Tiranën e vjetër. Këtu filluan të ndërtoheshin pastaj banesa të mira.

1. Fevziu: Ju keni qenë ende fëmijë ose adoleshent, si e mbani mend Ahmet Zogun?

Kr. Frashëri: Ahmet Zogun si e mbaj mend? Ahmet Zogu, një vit pasi erdhëm ne, u bë mbret, u shpall monark. Unë isha atëherë në klasën e dytë fillore. Ne, mbaj mend, na morën si nxënës, të veshur me një këmishë të kuqe dhe me brekushe të zeza, të shkurtra dhe na vunë në rresht që të duartrokisnim delegatët. Aty erdhi edhe Zogu në parlament. Përshtypjen më të madhe e kam pasur kur u bë ceremonia disa muaj më vonë e monarkisë që u bë në Tiranën e Re. Atëherë e pamë më afër, të veshur me një veshje që na u duk sikur ishte me pupla. Zogun më vonë patëm rast ta shikonim se nganjëherë dilte në mënyrë të papritur në rrugë. Zogu dilte ndonjëherë jashtë pallatit dhe bënte nga një shëtitje. Ishte shumë interesante. Një herë u nisëm për ekskursion në Petrelë. Rrugës aty te ura e Mulletit pamë Zogun në makinë. Ne thoshim “Është apo nuk është Zogu ky?” Zogu kishte vajtur gjer në Ibë të pinte kafe. Ai bënte ndonjëherë dalje të tilla, të paplanifikuara sigurisht.

1. Fevziu: Ju e keni jetuar vetë atë kohë dhe më pas jeni një nga historianët më të njohur në vend. Si e gjykoni Zogun si personazh politik dhe kohën që ai drejtoi?

Kr. Frashëri: Tashti unë do të bëj një rezervë. Kur ishim studentë  ne nuk e donim Zogun dhe i ngarkonim çdo gjë negative, por pastaj erdhën kohëra dhe ndryshime të tjera, erdhi pjekuria, erdhi studimi, Zogu doli si një figurë shumë interesante. Ende sot ka njerëz që thonë se Zogu e shiti Shqipërinë tek Italia. Nuk e shiti Zogu Shqipërinë tek Italia, e shiti situata. Shqipëria ishte planifikuar që të futej nën Italinë. Që në vitin 1922 është një marrëveshje me akt ndërkombëtar ku lihet të kuptohet se Shqipëria do të hynte nën sqetullën e Italisë. Zogu u fut nën zgjedhën e Italisë, por u fut në mënyrë totale, nuk diti të mbante një farë distance. Një herë mbajti një farë distance, por u thye shpejt nga Fuqitë e Mëdha. E para. E dyta, Zogu qëlloi në një periudhë shumë kritike, në  krizën botërore të vitit 1929. Zogu u detyrua t’i shtrinte dorën Italisë. I kërkoi të tjerëve kredi nuk i jepnin. Mbetën nëpunësit pa rrogë. Babai im mbeti shtatë muaj pa rrogë, se nuk kishte para. Pastaj Zogu u detyrua të kapitullonte që të përballonte krizën. Zogu pati disa anë negative, sepse u përul totalisht, nuk diti të mbajë një distancë. Për shembull, në Lidhjen e Kombeve Zogu automatikisht i jepte votën Italisë, madje edhe më 1936 kur të gjithë e dënuan agresionin e Italisë në Abisini. Pastaj gabimi i tij i madh ishte në fund. Zogu kishte dy forca të armatosura, xhandarmërinë dhe ushtrinë. Italia bëri presion të madh ta merrte xhandarmërinë, se pushtetin e kishte xhandarmëria. Ushtria ishte më shumë një garniturë. Zogu nuk ia dha Italisë xhandarmërinë. Xhandarmërinë ua dha anglezëve edhe italianëve u dha ushtrinë. Ndikimi i Zogut në ushtri u duk më 7 prill kur u pa se italianët i kishin marrë masat për të asgjësuar rezistencën e saj.

1. Fevziu: Cila ishte jeta në Tiranën e kohës, jeta e intelektualëve?

Kr. Frashëri: Jeta intelektuale e kohës, me sa di unë gjatë viteve ’30 pati një zhvillim shumë të shpejtë. Në fillim të viteve ’30 u grumbulluan në Tiranë nga të gjitha rrethet personalitete që kishin bërë shkolla të larta. Në atë kohë pak ishin me shkolla të larta, pastaj filloi brezi i ri i shkolluar. Kjo i dha Tiranës një gjallëri.

1. Fevziu: A kishte elita reale Tirana?

Kr. Frashëri: Kjo varet. Elitë shoqërore, fisnikërore ishin bejlerët. Ata nuk ushtronin asnjë ndikim. Në Tiranë u formua një elitë intelektuale me origjinë nga shtresat që kishin pasur mundësi të bënin studime edhe me bursë, kishte edhe njerëz të varfër që fituan bursa. Përveçse ka një gjë. Në atë kohë kishte një larmi intelektualësh, për shembull kishte intelektualë të formuar në Itali, në Francë, në Austri, në Greqi, në Serbi, në Turqi, madje edhe në Iran. Ishin figura të shquara. Ata kur bisedonin i jepnin Tiranës një pamje, nga pikëpamja kulturore, enciklopedike. Këta u ndanë edhe në rrethe kulturore. Nëpër kafera vinin njerëzit simbas shkollës, sepse prapa shkollës së kryer ishte kultura dhe politika. Ne e njohëm në atë kohë këtë jetë intelektuale nga profesorët tanë.

1. Fevziu: Cilët ishin intelektualët më të shquar në atë kohë?

Kr. Frashëri: Kishte nga ata intelektualë që prodhonin dhe nga ata që nuk prodhonin. Nga ata që prodhonin trashëgimtar i së kaluarës ishte Mit’hat Frashëri, si prodhim i ri ishte Branko Merxhani, Ismet Totoja, Skënder Luarasi, ishin njerëz që shkruanin, ishin ca gazetarë të kulturuar, ishte Timo Diloja, ishin njerëz me një horizont të gjerë enciklopedik, gazetarë me të vërtetë të formuar si gazetarë.

1. Fevziu: Në cilin vit dhe si u përfshitë në lëvizjen komuniste ju personalisht?

Kr. Frashëri: Më mirë ta quajmë në lëvizjen e majtë, sesa në lëvizjen komuniste, sepse lëvizjen e majtë në Shqipëri nuk e përfaqësonin komunistët në Tiranë. Komunistët e përfaqësonin në Korçë, grupi komunist i Korçës. Në Vlorë ishin njerëzit e Hysni Lepenicës, nuk ishin komunistë ishin socialistë, ishin njerëz social-demokratë. Në Shkodër kishte elementë që ishin të së majtës, ishin social-demokratë të atmosferës austriake, e cila vinte në Shkodër nëpërmjet intelektualëve. Për shembull Hilë Mosi dihej që ishte social-demokrat i formuar në Austri. Kështu që në Tiranë nuk kishte komunistë të mirëfilltë. Pastaj u formuan komunistët në rrethe të mbyllura. Ata nuk ndikonin në jetën kulturore të Tiranës. Nëpër lagje kishin simpatizantë. Pas vitit ’37 po.

1. Fevziu: Po si shpjegohet që shumica e rinisë shqiptare të kohës studentore u përfshi nga idetë e majta?

Kr. Frashëri: Baza, pikënisja ishin dy. Pikënisje e parë ishte se ishte koha e luftës kundër fashizmit, rreziku fashist në Shqipëri ndihej shumë, rreziku i Italisë. Mund të them se shkolla që ishte në kohën e Zogut edukonte patriotizëm, i programuar edhe i paprogramuar. Edhe patriotizmi ishte i programuar edhe në programet e shkollave. Ishin idetë e Revolucionit të madh Frëng. Në shkollë mësimet i bënim frëngjisht, idetë e Revolucionit Frëng i përshkonin tërë lëndët e shkencave shoqërore. Ato ngjallën një frymë antifashiste. E para. E dyta ishte se fashizmi ishte rrezik për Shqipërinë, për Atdheun.

Brezi i ri ëndërronte, të gjithë edhe unë bashkë me ta, kur të mbaronim gjimnazin të vinim në Francë, as që mendonim kurrë të vinim në Itali, as në Gjermani, por në Francë, edhe në Austri, sepse Franca ishte vendi i lirisë. Pastaj të them një gjë, nuk duhet harruar se në vitet ’30 jo Shqipëria, por gjithë Europa ishte nën ndikimin e lëvizjeve të majta, nuk duhet t’i harrojmë këto. Shkrimtarët më të mëdhenj të asaj kohe: Romain Roland, Henry Barbyss, Erich Maria Remark, Bertold Brehti, Viktor Margueriti, Andre Gide, Stefan Cvajgu, këta ne i lexonim, këta vinin këtu, ishin kolosët e asaj periudhe. Nuk kishte shkrimtarë të shkollës fashiste. Ndonjë që mund të ishte, D’Anunzio-n e dinim dhe nuk e dinim, por edhe Pirandelon kur e lexonim e lexonim si antifashist, kështu që ishte periudha e antifashizmit. Në atë kohë komunizmi ishte një rrymë antifashiste ekstremiste. Përderisa ishte antifashiste ishte një rrymë e pranuar. Mysybetet, ta them me fjalën turqisht, që komunizmi bëri në Rusi, i morëm vesh jo në atë kohë, por më vonë. Rusia ishte e mbyllur brenda në një perde të hekurt. Se ç’bëhej atje nuk merrej vesh. Kur merrej vesh, menjëherë i vihej etiketa se këto ishin shpifje të borgjezisë dhe të fashistëve. Thonin se këto janë shpifje për ta diskredituar komunizmin. Ne i besonim.

1. Fevziu: Ju që u bëtë militant i majtë, dinit gjë për të majtën në atë kohë apo ishte thjesht një iluzion?

Kr. Frashëri: Jo, ne, unë për veten time dhe shokët e mi që ishin në gjimnazin e Tiranës, ne dinim, sepse ishte një librari këtu që quhej librari “Argus” e Dhimitër Cancos, i cili sillte libra të së majtës nga Franca. Ishte koha e Frontit Popullor. Fronti popullor kishte një literaturë jashtëzakonisht të pasur antifashiste – socialiste, komuniste, radikale dhe trockiste. Kështu që ne e njihnim të majtën edhe dallimet midis socialistëve. Këtu për shembull disa ishin me Maurice Thorres-in, disa me Leon Blum-in, disa me Eduard Eriot-in. Me kë je? – i thoshim njëri-tjetrit. E vendosnim veten tonë sikur ishim në Francë.

1. Fevziu: Profesor, dua t’ju bëj nja dy pyetje që lidhen me një moment shumë të rëndësishëm të historisë së shtetit shqiptar. Si e mbani mend 7 prillin e vitit 1939?

Kr. Frashëri: 7 prilli i vitit 1939 ishte një moment nga më dramatikët e jetës sime, të brezit tim, i cili nuk m’u shlye kurrë nga mendja. Ishte fatkeqësia më e madhe që mund ta imagjinonim ne. Atdheu u shtyp. Atdheu humbi lirinë. Atdheu u shkel. Mbaroi Shqipëria. Nuk ka më Shqipëri.

1. Fevziu: Ju ishit 19-vjeçar në atë kohë.

Kr. Frashëri: Isha 19 vjeç, thoshim: sot do të luftojmë siç kanë luftuar paraardhësit tanë. Çerçiz Topulli, Mihal Grameno, Isa Boletini, Ded Gjo Luli na bënin thirrje. Erdhi koha të bëjmë edhe ne si ata. Kështu që u rreshtuam. Manifestuam në të gjithë Tiranën duke kërkuar armë, të vinim të luftonim për ta mbrojtur Durrësin. Dhe në atë rast unë po them që këtu qe gabimi më i madh që bëri Zogu. Zogu nuk kishte ç’t’i bënte Italisë, por kishte në dorë t’i jepte këtij vendi një kapital patriotik, kapitalin e rezistencës. Ajo rezistenca që u bë në Durrës ishte rezistencë sporadike, nuk qe rezistencë siç e kërkonte koha dhe siç e kërkonin mundësitë.

1. Fevziu: Por drejtohej nga oficerë të mbretërisë si Abaz Kupi.

Kr. Frashëri: Jo, nuk qenë oficerë. Abaz Kupi ishte komandanti i xhandarmërisë së Durrësit. Ai e bëri rezistencën, nuk e bënë oficerët. Oficerët e shkretë mbetën pa armë, nuk kishin se çfarë të bënin. Ne, atë moment u regjistruam vullnetarë të vinim në Durrës. Ne nuk dinim të shkrehnim armët, por dëshira ishte për të luftuar. Pati oficerë që u dëshpëruan. Ata thoshin: Erdhi dita për ta shpërblyer Atdheun, por nuk kemi mundësi. E këtu është përgjegjësia e parë e Zogut. Përgjegjësia e dytë e Zogut ishte se iku pa i çuar një mesazh këtij vendi, këtij populli. Të thoshte: Unë po iki. Po iki i detyruar. Por unë do të kthehem prapë. Unë do jem mbreti juaj. Unë do ju përfaqësoj. Nuk bëri asgjë nga këto. Iku fshehurazi si një kaçak. Kjo e dëmtoi shumë Zogun. E treta, e la partinë e tij të çoroditur. Partizanët e tij të çoroditur nuk dinin çfarë të bënin. Ata zgjodhën atë rrugën që iu përshtat situatës së re.

1. Fevziu: Në botimet e pas vitit 1990 nënvizohet fakti që më 7 prill të ’39 Mehdi Frashëri ka mbajtur një qëndrim shumë interesant. A e mbani mend ju dhe ç’ndodhi me Mehdi Frashërin?

Kr. Frashëri: Po si nuk e mbaj mend. Madje e kam në shtëpi fjalimin e tij që ka mbajtur më 7 prill nga ballkoni i bashkisë.

1. Fevziu: E keni tekst apo zë?

Kr. Frashëri: Tekst. Ai në kujtimet e veta thotë “Për fat të keq nuk e kam fjalimin që mbajta”. E thotë në kujtimet e veta që janë botuar tashti vonë. Por, unë e kam fjalimin të botuar po atë ditë. Ai duket se nuk e kishte. Ai ishte një fjalim tronditës. Fjalim që e ngriti Mehdi Frashërin në një shkallë shumë të lartë të simpatisë popullore. Tjetër punë pastaj se e prishi. Siç doli më vonë fjalimi i 7 prillit ishte një akt emocional i një momenti, sepse Mehdi Frashëri u ngrit kundër okupacionit për të mbrojtur Atdheun dhe pastaj kur erdhi ushtria gjermane u bashkua me ta.

1. Fevziu: Do t’ju pyes më pas për të. Por doja t’ju bëja një pyetje që është mjaft interesante para se të shkëputem dhe të hidhem te pyetjet që lidhen me krijimin e Partisë Komuniste, rolin tuaj dhe të militantëve të tjerë. Pyetja ime është: Si shpjegohet që një pjesë e madhe e administratës së mbretit Zog bashkëpunoi shumë shpejt me Italinë fashiste, pa u mbushur java nga pushtimi i Shqipërisë dhe i ofroi kurorën e Skënderbeut Viktor Emanuelit?

Kr. Frashëri: Ky është fati, procesi i gjithë atyre njerëzve që sundojnë me despotizëm, sundojnë pa një mbështetje shoqërore të sigurtë. Çfarë ishte Zogu? Zogu ishte një figurë që arriti dhe i shfrytëzoi mirë kombinacionet politike dhe mori pushtetin në dorë. Ai nuk merrej vesh: ishte me bejlerët apo nuk ishte me bejlerët. Ai ca bejlerë i donte ca nuk i donte. Ishte me borgjezinë e vogël apo nuk ishte me të. Ishte me fshatarësinë apo  nuk ishte me të. Ai nga njëra anë bënte sikur ia lehtësonte sistemin e së dhjetës fshatarëve, nga ana tjetër i dënonte ata që nuk e respektonin atë sistem që ai përdori. Sistemi i së dhjetës ishte sistem katastrofal për fshatin ose sistemi i allishverisheve që bëheshin prapa skenës. Ministrat ishin të tillë që Zogu e dinte që nuk e donin dhe donte t’i bënte për vete. Pastaj iku duke e lënë vendin krejtësisht të çoroditur. Nuk dinin çfarë të bënin. Çfarë të bënte ta zëmë babai im? Ishte sekretar në parlament, stenografist. Çfarë do bënte? Pa punë do mbetej? Kur i thanë: Hajde vazhdo punën, vajti. Çfarë do bënte ai oficeri tjetër? Të hiqte gradat ku do shkonte? Rrugët u mbyllën.

1. Fevziu: Pra, ishte dhe një çështje ekzistence?

Kr. Frashëri: Në atë kohë distiktiva e Partisë Fashiste, ishte P N F Partito Nazionale Fascista. Ne e kishim mësuar nga italianët, ishte “Per Necessitá Famigliare – Për Nevoja Familjare”. Pra, u bënë anëtarë të Partisë Fashiste për nevoja familjare. Meqenëse Zogu kur u largua nuk la asnjë mesazh ata u çoroditën dhe nuk u kthyen më te Zogu. Përveçse u largua partizanët e tij nuk e dinin se ç’do të bënte ai në mërgim. Largimi në atë mënyrë ishte  fatkeqësia e tij, por dhe e këtij vendi.

1. Fevziu: Profesor, doja t’ju pyesja se kur e keni njohur për herë të parë Enver Hoxhën ju personalisht?

Kr. Frashëri: Unë si njohje personale e kam njohur nja 10 ditë pasi u formua Partia, kur u takuam me të.

1941. Fevziu: Pra, në nëntor të 1941.

Kr. Frashëri: Ka qenë, me sa mbaj mend 17 nëntori, nja dhjetë ditë. Por, si figurë e njihja më parë, sepse më kishin thënë që ishte një nga komunistët atje në dyqanin “Flora”.

1. Fevziu: Pra, ishte i njohur me statusin e komunistit?

Kr. Frashëri: Jo, nuk ishte i njohur, sapo ishte njohur atëherë. Po flasim për vitin 1941. Më parë nuk e njihnin. Ai erdhi profesor nja tre muaj në gjimnazin tonë dhe ashtu si erdhi ashtu iku. Nuk e  njohu njeri fare.

1. Fevziu: Për ç’arsye?

Kr. Frashëri: Po se ai nuk përzihej. Nuk ishte në kuptimin që ka fjala militant. Nuk ishte militant. Ishte një simpatizant, i cili nuk e di për ç’arsye nuk u hap. Nuk u hap as te kolegët e vet. Më vonë, i kemi pyetur ne profesorët tanë. Ata thanë: As me ne nuk u hap. Ndonjë biograf mund edhe ta zbërthejë këtë.

1. Fevziu: A ishte realisht një militant i majtë në atë kohë?

Kr. Frashëri: Ai nuk ishte militant i së majtës në kuptimin që të përvishte mëngët. Ishte simpatizant. Mesa kam lexuar unë në një nga dorëshkrimet e tij më parë ai nuk ishte as i majtë, ishte nga qendra e majtë, aty nga Eduard Erioti, atë simpatizonte. Eduard Erioti ishte radikal socialist, në pozicionin e qendrës së majtë në Francë.

1. Fevziu: Si shpjegohet që më pas ai u shndërrua?

Kr. Frashëri: Ai u shndërrua, sepse okupacioni fashist dhe këtë nuk arrijnë ta kuptojnë këta historianët e sotëm, shkaktoi reagim në dy drejtime krejt të kundërta.

1. Fevziu: Cilat ishin?

Kr. Frashëri: Nga njëra anë nxiti rezistencën, nga ana tjetër fashiti rezistencën.

1. Fevziu: Në ç’kuptim?

Kr. Frashëri: Në kuptimin që për shembull në Shqipëri në kohën e okupacionit fashist kishte afërsisht katër reshtime politike. Njëri ishte reshtimi fashist që e kryesonte Mustafa Kruja, herë Ernest Koliqi, Tefik Mborja, këta ishin të njohur, të deklaruar. I dyti ishte reshtimi zogist, të cilët ishin të hallakatur, të çoroditur, nuk dinin çfarë të bënin, mezi u mblodhën. Erdhi nga Jugosllavia Abaz Kupi që diçka bëri. Qenë dy reshtime të tjera që ishin, njëra nga ato ishte shumë e fuqishme, ishte reshtimi i demokratëve nacionalistë, të cilët qenë antizogistë dhe përveçse në Shqipëri ishin në Francë, në Zvicër e u kthyen në Shqipëri. U kthyen po u kthyen si ka thënë njëri prej tyre si pula të lagura. Ata u bënë…

1. Fevziu: Kolaboracionistë.

Kr. Frashëri: Jo! Ata kujtuan se ishte epoka e fashizmit. Kujtuan se Gjermania tashti do ta shpartallonte plutokracinë perëndimore, siç e cilësonin ata edhe iu nënshtruan kësaj situate, aq më tepër kur u bashkua edhe Kosova. Reshtimi i fundit ishte ai i komunistëve, të cilët nuk kishin fuqi, nuk kishin masë. Megjithatë, koha trokiti për ta. Dolën haptas “Rezistencë!” – thanë. Nacionalistët thoshin “Nuk ka ardhur koha për rezistencë”. Komunistët thoshin “Duhet rezistencë”. Në ato vite rinia pëlqente rezistencën.

1. Fevziu: Rezistencën?

Kr. Frashëri: Po! Rezistencën kundër okupatorit. Aq më tepër, kjo ka shumë rëndësi, që komunistët me porosinë që morën nga jashtë e fshinë nga programi i tyre programin komunist. Shpallën respektimin e pronës private, respektimin e klasave, aleancën me ta domethënë në programin e Frontit Popullor, i cili u kthye në Front Antifashist. Kjo ishte shumë simpatike ndaj atyre që thoshin “Të presim, mbasi nuk ka ardhur kohapër rezistencë”. Prandaj, programi i tyre u bë shumë simpatik.

1. Fevziu: Profesor, si e mbani mend takimin e parë me Enver Hoxhën?

Kr. Frashëri: Takimin e parë me Enver Hoxhën? Takimi i parë me Enver Hoxhën u bë më 17 nëntor.

1941. Fevziu: 1941.

Kr. Frashëri: ’41. Ishte nja dhjetë ditë pas themelimit të Partisë Komuniste. Enver Hoxha donte të njihte përbërjen e celulave që kishte Partia në kohën e formimit të saj. Të tre grupet që pranuan të shkriheshin në Parti kishin paraqitur listën e celulave dhe përbërjen e anëtarëve të tyre. Në listën e paraqitur nga grupi i të rinjve, unë isha shënuar përgjegjës i njërës prej celulave të tij. Enveri donte të njihte celulat dhe përgjegjësat e tyre. Takimi u bë në shtapinë e Hysen Dashit në rrugën e Shëngjergjit, sot rruga “Ali Demi”, shtëpi e cila kohët e fundit u prish. Kur u takuam, Enver Hoxha kishte dalë ilegal. Gjatë takimit ai tregua tepër i rezervuar. Në fillim më tepër na dëgjoi se foli. Donte të na njihte. Nuk na ngacmoi fare, por na tha: “Tashti fillon një epokë e re, duhet hequr dorë nga puna e mëparshme”. Ne na bëri përshtypje. E vërteta është se ishte një njeri që për ne të shkollës sonë, një shkollë gjysmë frënge, ai përdorte terma frëngjisht, përdorte ca fraza nga filozofët e famshëm të Francës, e na bëri përshtypje, kurse këta të tjerët jo Koçi Xoxe, jo Vasil Shanto, këta ishin të tabanit popullor, nuk dinin ata, dinin: armikut t’i biem kokës e ta shpartallojmë e të fitojmë. Kështu dinin ata. Kurse ky kishte një gjuhë prej intelektuali. Ishte njeri që kishte lexuar. Dideronë e kishte shumë për zemër, bënte ç’bënte dhe fliste për Dideronë.

1. Fevziu: Profesor, si shpjegohet që megjithëse nuk ishte një militant i shquar Enver Hoxha doli në krye të Partisë Komuniste?

Kr. Frashëri: Nuk u bë menjëherë.

1. Fevziu: Po si doli atëherë në krye të Partisë Komuniste?

Kr. Frashëri: Ka disa gjëra që janë shumë personale.

1. Fevziu: Ju keni shkruar dhe një libër mjaft interesant.

Kr. Frashëri: Ndoshta kur janë shumë personale nuk besohen. Unë jam rezervuar të mos i shfaq këto. Unë kam pasur miqësi shumë të madhe me Anastas Lulon. Në mbledhjet e partisë kur bëhej ca pushim, Anastas Luloja vinte e na thoshte “Bëmë këtë kështu e kështu”. Ai na thoshte se në mbledhje pengesë për pikëpamjet e tij ishte Enver Hoxha, mbasi Enveri kishte një logjikë në të folur. Nuk fliste siç i thoshin më vonë “partizançe”. Kishte logjikë, kështu doli mbi ta, si ai që është me një sy mbi të verbërit. E para. E dyta, atë e ndihmoi shumë Miladin Popoviçi.

1. Fevziu: Për ç’arsye?

Kr. Frashëri: Jo Dushani. Dushani nuk e donte.

1. Fevziu: Përse e ndihmoi Miladini?

Kr. Frashëri: Se Miladini e kuptoi që ky ishte i vetmi njeri që ishte në gjendje që t’i zbuste ato shpërthimet që bëheshin aty herë pas here. Enver Hoxha, kur vajtën në mbledhjen e grupeve, kishte një favor që nuk e kishin të tjerët. Nuk kishte mërira ndaj shokëve, mbasi nuk kishte bërë luftë grupesh.

1. Fevziu: Nuk kishte konflikte me askënd.

Kr. Frashëri: Nuk kishte me askënd. As ishte sharë, as ishte grindur, kurse ata ishin të gjithë të përlyer me sharje.

1. Fevziu: Cili ishte komunisti më i njohur në atë kohë në vend?

Kr. Frashëri: Në publik komunisti më i njohur ishte Qemal Stafa. Ishte shumë i ri. Ishte bërë i njohur për shkak të fjalimit të fortë që mbajti në gjyq, që quhet “gjyqi i bashkisë”, në shkurt të vitit 1939. Të gjithë të tjerët e mohuan “Jo, s’jemi komunistë. Jo, na kanë kapur gabim”. Ai deklaroi haptazi “Unë jam komunist, kam qenë, jam dhe do të jem. Komunizmi është shpëtimi i Shqipërisë”. Pra, e para. Në kohën e themelimit të Partisë ai ishte i ri. Unë isha moshatar me të. Ishte 21 vjeç, por ishte shumë inteligjent, jashtëzakonisht inteligjent, shumë i zgjuar.

1. Fevziu: Ju e keni njohur personalisht Qemal Stafën?

Kr. Frashëri: E kam pasur shok të ngushtë, jo të njohur. Ai shndriste ndaj nesh. Ai në atë moshë që ishte 21 vjeç dinte pesë gjuhë duke filluar me latinishten.

1. Fevziu: A ishte i dhunshëm Qemal Stafa?

Kr. Frashëri: Jo, në asnjë mënyrë. Nuk pati kohë ta shfaqte. Por, ishte pak dinak.

1. Fevziu: Në ç’kuptim?

Kr. Frashëri: Dinak, domethënë, dinte ta mënjanonte kundërshtarin edhe me goditje anësore. Ai dinte të sillej edhe me një avokati të fortë.

1. Fevziu: Profesor, në rast se do të kishte mbijetuar Qemal Stafa, a do të ishte pjesëtar i të njëjtit grup dhune dhe…?

Kr. Frashëri: Nuk besoj. Nuk mund ta them, por nuk besoj. Ai kishte një integritet të theksuar. Atje, historia provoi, tashti mund ta them, që të gjithë ata që e pësuan, e pësuan ngase kishin integritet, ose kishin një gjysmë integriteti. Mbetën ata që nuk kishin integritet.

1. Fevziu: Dua t’ju bëj edhe një pyetje tjetër, meqenëse jam brenda të njëjtës logjikë. Ju thatë që takimin e parë me Enver Hoxhën e bëtë më 17 nëntor 1941 dhe të fundit e keni bërë më 1943 në Martanesh, në mos gaboj?

Kr. Frashëri: Jo, jo, kam bërë dhe takime të tjera. Por, takimi që u bë me përplasje ndodhi më 31 dhjetor 1941, në aktivin e Partisë për Tiranën, ku merrnin pjesë të gjithë përgjegjësit e celulave.

1. Fevziu: Cili ishte impresioni që ju krijuat për Enver Hoxhën gjatë dy viteve të luftës që ishit në kontakt me të?

Kr. Frashëri: Ajo luftë pa Enver Hoxhën nuk do të bëhej në atë formë që u bë, me sukses. Enver Hoxha është një figurë që duhet ndarë në tre pjesë.

1. Fevziu: Në ç’kuptim?

Kr. Frashëri: Enver Hoxha i paraluftës, Enver Hoxha i luftës dhe Enver Hoxha i pasluftës. Te Enver Hoxha ndikon ai procesi i njohur i personaliteteve që pushteti i shpërfytyron. Kur ishte qytetar i thjeshtë ishte shumë mik i dashur, i ëmbël, njeri i dhembshur. Kur mori përgjegjësinë e Partisë në kohën e luftës ai iu kushtua totalisht punës. Ai ishte njeriu që diti të tregojë një vendosmëri të fortë gjatë luftës. Unë nuk e kam dashur, por e çmoj për punën që bëri gjatë luftës. Pas luftës pastaj ai u shpërfytyrua krejt. E ruajti buzëqeshjen, por përdori atë metodën që i mësoi Miladini: Partia forcohet duke u spastruar. Edhe kur nuk ka armiq krijo armiq.

1. Fevziu: Përse u prishët me Partinë Komuniste? Ç’ndodhi mes jush dhe në ç’kohë?

Kr. Frashëri: Partia Komuniste kishte dy aspekte. Njëra që ishte për publikun që ishte programi. Dhe programit nuk kishe ç’t’i thoshe, një program patriotik, luftë kundër okupatorit, çlirimin e vendit, fitoren e pavarësisë dhe vendosjen e një demokracie popullore. Ky ishte programi, platforma. Për këto ishim të gjithë dakord. Por, ai kishte edhe  një program tjetër, Partinë me tjetër fytyrë. Ishte ana organizative. Nga kjo anë ishte një parti e vërtetë bolshevike, nuk lejonte të pipëtinte asnjë jo zë kundërshtari brenda, por asnjë zë dyshimi. Me këtë nuk ishim dakord. Me këtë unë nuk isha dakord, sepse unë shpreha një mendim, ai atë mendim ma përktheu si qëndrim armiqësor. Kjo më shqetësoi.

1. Fevziu: Enver Hoxha direkt?

Kr. Frashëri: Po, Enver Hoxha direkt. Pastaj ose prej tij e kopjuan të tjerët ose ky kopjoi prej të tjerëve nuk e di. Kjo ishte ajo që na ra në sy ne. Siç thoshin “200 petrita” ishin themeluesit.

1. Fevziu: Ju ishit një nga 200 themeluesit?

Kr. Frashëri: Po, sa mbetën? Sa mbetën? Pothuajse të gjithë me përjashtim të një Pilo Peristeri, të gjithë dolën jashtë radhëve të saj.

1. Fevziu: Ju, në ç’vit dolët jashtë radhëve? Duhet të jeni ndër komunistët…

Kr. Frashëri: Unë, aty për aty, pas tetë muajsh.

1. Fevziu: Pra, jeni komunisti i parë ndoshta i përjashtuar?

Kr. Frashëri: Ndër të parët së bashku me Anastas Lulon dhe Sadik Premten. Ishte dhe Shehre Turkeshi, e shoqja e Eqrem Çabeut dhe ajo katër. Të tjerët pastaj u përjashtuan, por u pranuan prapë.

1. Fevziu: Në momentin që ju u përjashtuat nga Partia ju dolët partizan.

Kr. Frashëri: Po, dola partizan.

1. Fevziu: Në ç’vit keni dalë?

Kr. Frashëri: Partizan është një fjalë që ka marrë sot një kuptim të ndryshëm nga ai që ka patur.

1. Fevziu: Që ka qenë në të vërtetë?

Kr. Frashëri: Po. Partizan sot kuptohet një njeri që doli malit me armë. Po partizanë ishin edhe ata që luftonin nëpër qytete. Kështu që ligji që doli në vitin 1952 e njihte këtë fakt. Ai i konsideron pjesëmarrës të Luftës Nacional-Çlirimtare dhe ata që qëndruan në qytet – si ata që ishin në njësitet guerrile, si ata që shpërndanin trakte, ashtu edhe ata që shtypnin trakte apo anëtarët e këshillave Nacional-Çlirimtare.

1. Fevziu: Po ju atëhere, kur u angazhuat në luftë, në ç’vit?

Kr. Frashëri: Qëkur filloi lufta, që më 7 prill 1939. Ne na gjeti Partia në luftë, nuk na nxiti.

1. Fevziu: Kur ka qenë takimi juaj i fundit me Enver Hoxhën dhe drejtues të tjerë komunistë?

Kr. Frashëri: Takimi im i fundit ka qenë në vitin ’61, ‘62 më duket, kur u bë konferenca e intelektualëve. Erdhi Enveri mbajti një fjalim në “Teatrin Popullor”. Ai doli në holl për një pushim, takoi njerëz, më pa dhe mua atje. M’u afrua dhe më pyeti se si isha. Unë u përpoqa t’i bëja bisht atij takimi. Ai e kuptoi dhe më tha “Hajde, hajde këtu”. Më dha domethënë një farë garancie kur më tha “Të kam ndjekur, ke hyrë tamam në fushën që të duhet, në histori”. Mirëpo, unë përsëri kisha dyshime, se ai nuk besohej.

1. Fevziu: Në ç’kuptim nuk besohej?

Kr. Frashëri: Ai nuk besohej, se edhe kur kishte në plan të të asgjësonte aty për aty edhe të përkëdhelte, të vinte në gjumë. Megjithëse unë isha i sigurtë se nuk do më bënte gjë, sepse kur më pyeti një sekretar partie, që s’po ia them emrin, më tha: “Si i shpëtove ti?”

1. Fevziu: Këtë pyetje do ju bëja dhe unë. Si arritët të mbijetonit, megjithëse u përjashtuat nga Partia ndër të parët?

Kr. Frashëri: Unë i thashë. Ja, po ja them tashti: unë kam shpëtuar në sajë të 250 lekëve. “Ç’do me thënë? – tha. Ma shpjego. Me 250 lekë të shpëtosh.” Në atë kohë shiteshin “Totius” 250 lekë, ata drynat. Unë bleva një dry, i thashë, dhe ia vura gojës. Edhe e lashë politikën, s’u mora më me politikë, as fola për politikë.

1. Fevziu: Dhe vijoni të jeni ende gjallë, sepse shokët tuaj, pjesa më e madhe u eleminuan.

Kr. Frashëri: Edhe sot kam marrë betim, betimin e mora që në ‘45-‘46 kur kërkova arsyen pse më keni përjashtuar dhe s’më dhanë shpjegime. Më hoqën të drejtën e studimit jashtë shtetit. Thashë: Nuk ka politikë për mua.

1. Fevziu: Dua t’ju bëj dy pyetje që ndoshta ju keni qenë relativisht protagonist, por që relativisht i keni studiuar më pas. Si i mbani mend raportet mes partizanëve dhe Ballit gjatë kohës së luftës? Marrëdhëniet reale jo ato që historiografia ka.

Kr. Frashëri: Me Ballin kemi patur dy lloje marrëdhëniesh, unë personalisht. Personalisht kam patur marrëdhënie me militantë të Ballit edhe marrëdhënie me krerë të Ballit. Një nga krerët e Ballit me të cilin unë kam pasur takime ishte Mit’hat Frashëri, për arsye se Mit’hati me babanë tim ishin bashkëfshatarë, njiheshin, që në Stamboll kishin bashkëpunuar me njëri-tjetrin.

1. Fevziu: Pra, ishte një miqësi familjare?

Kr. Frashëri: Miqësi familjare, madje që në rini. Mua ai nuk më fliste kurrë me emër. Më thërriste “Si je, o biri i Anastasit?” Më thërriste me emrin e babait, nuk donte ta harronte emrin e babait. “Ç’bën ai Anastasi? S’e kam parë ka disa ditë”, kur nuk e takonte. Kemi qenë dhe ngjitur me shtëpitë ku banonim në Tiranë. Kështu që atë e kam takuar unë, nja dy herë jam takuar me të gjatë luftës. Një herë me kërkesën e tij, një herë me kërkesën time. Kështu që e kam prej gojës së tij platformën. E kam të shkruar, por nuk e kam botuar. Çfarë mendonte ai. Pse ai ndoqi atë rrugë. Deri sot nuk kam parë që ta ketë trajtuar njeri atë platformën e tij. Unë kam ndjekur me shumë kujdes këto botimet që janë bërë. Balli ka patur në krye disa njerëz që ishin të penës, prej tyre askush nuk ka shkruar, as vetë Mit’hati. Ai Tanushi që ka shkruar kujtimet e Ali Këlcyrës, ai përpiqet ta mbrojë Ali Këlcyrën, por ai nuk mund të mbrohet në disa pika. Në librin e Faik Qukut, botuar nga i biri del se Faiku, i cili ishte në kryesinë e Ballit ai nuk lë fjalë pa sharë Ballin Kombëtar. Unë as atë nuk e besoj. Platformën e Ballit Kombëtar askush prej tyre nuk e ka shtjelluar deri sot. Këta që shkruajnë tashti për Ballin Kombëtar, shkruajnë zhgarravina. Mit’hat Frashëri nuk ishte aq banal sa ç’e bëjnë këta. Kishte një arsyetim, një logjikë, një platformë, një ideologji.

1. Fevziu: Përse dështoi Balli?

Kr. Frashëri: Balli dështoi, e para se hyri vonë në skenën politike. Ka disa arsye. E dyta, kur hyri vonë në skenë Balli Kombëtar kishte dy drejtime brenda në gjirin e tij. Njerëz të aksionit dhe njerëz të kombinacioneve politike. Të aksionit ishin njerëz, burra shumë të mirë, ishte Safet Butka, ishte Abaz Ermenji, Hysni Lepenica.

1. Fevziu: Të cilët morën pjesë dhe në luftë.

Kr. Frashëri: Po ishin për luftën. Po ishte krahu tjetër që ishin kundër luftës. Hasan Dosti ishte kundër luftës, Vasil Andoni ishte kundër luftës, po ashtu Ali Këlcyra. Këta ishin njerëz të kompromiseve. Mit’hatit i duhej të zgjidhte. Zgjodhi këta, nuk zgjodhi ata.

1. Fevziu: Përse u prish Marrëveshja e Mukjes?

Kr. Frashëri: Balli Kombëtar kishte llogaritur ta fitonte luftën pa luftë, pa pushkë. Marrëveshja e Mukjes u bë në pragun e kapitullimit të Italisë. U prish kur erdhën gjermanët. Krerët e Ballit ia vunë fajin Enver Hoxhës. S’është e vërtetë. Enver Hoxha e bëri punën e tij se nuk ka parti që nuk lufton për pushtet. Po Balli pse ra në grackën e Enver Hoxhës? Përse nuk e vazhdoi luftën? Po erdhën gjermanët e shyqyr që erdhën gjermanët e nuk e vazhduan luftën. Prandaj Balli e humbi luftën, mbasi e ndërpreu luftën që sapo e kishte filluar në kohën e okupacionit italian. Madje, e kishte filluar nga fundi i okupacionit. Pretekstin e gjeti: shyqyr që doli Enver Hoxha i cili e denoncoi Marrëveshjen e Mukjes. Gjetën pretekst për të mos vazhduar luftën. Por, ata duhej ta vazhdonin luftën. Monarkistët grekë të ELLAS-it lidhën gjatë luftës marrëveshje me EAM-in e partive të majta, për të luftuar kundër okupatorit. EAM-i nuk e respektoi marrëveshjen. Por, ELLAS-i e vazhdoi luftën, nuk u tërhoq prej saj. Në Francë Degolistët dhe komunistët nuk e ndërprenë luftën, megjithëse kishin divergjenca midis tyre.

1. Fevziu: Ju keni jetuar për të paktën një muaj e gjysmë në një shtëpi me Miladin Popoviçin. Ç’personazh ishte ai?

Kr. Frashëri: Ai ishte figurë ndryshe nga ç’e paraqesin. Ai njeri ishte një komunist, është e vërtetë. Por ishte një komunist jugosllav, nuk ishte komunist serb. Ai shikonte interesat e Jugosllavisë në tërësi, kurse Dushan Mugosha ishte serb. Dushani ishte një serb kaq nacionalist, i vendosur, ekstremist radikal serb sa nuk pranonte as ekzistencën e një Shqipërie. Nuk pranonte as ekzistencën e një njësie shqiptare në Kosovë. Donte t’i përdorte shqiptarët si bagëti. Ndërsa Miladini kishte një farë respekti për shqiptarët si faktorë politikë. Unë kam folur gjerë e gjatë me të, por asnjëherë nuk më dha të kuptoja se se ç’kishte brenda dhe se kishte përçmim për shqiptarët. Unë me Dushanin nuk mund të bisedoja, me të s’kam biseduar. Sa herë takohesha me të as i ktheja kokën, kurse me këtë bisedoja se kishte një tjetër vizion, ishte komunist, por ishte dhe njerëzor. Dushani thoshte “Armikut bjeri, vrite.” Miladini thoshte “Jo, prit, ta zbutim, ta bëjmë për vete”. Ishin ca dallime të tilla. Miladinit i interesonte që Shqipëria të ishte një aleate e Partisë Komuniste Jugosllave që edhe kosovarët të ishin aleatë. Prandaj u premtonte. Ai pse u vra? Nuk u vra nga shqiptarët ai jo. Nga ai që quhej si kosovar. Ai u vra i shtyrë nga Beogradi.

1. Fevziu: Profesor, kam dy pyetje të fundit. Ç’u bë me ju pas luftës?

Kr. Frashëri: Pas luftës? Ç’u bë me mua! Erdha kokulur, kërkova punë, mezi gjeta në bankë. Hyra atje në bankë. Kërkova të drejtën e studimit. Doli në gazetën “Bashkimi” emri, pastaj ma mohuan. Ula kokën, punova gjersa erdhi rasti që kalova pas shtatë viteve në Institutin e Shkencave. Nuk dhashë asnjë shenjë kundërshtimi. Mbaj mend një herë kur kisha drejtor të përgjithshëm Kostandin Boshnjakun, drejtor të kredisë kisha shkrimtarin Dhimitër Paskon.

1. Fevziu: Mitrush Kutelin.

Kr. Frashëri: Mitrush Kutelin. Edhe Mitrush Kutelin e përgjonin. I thërritën punonjësit e bankës e i thoshin “Po filani?”, për mua. S’kishin se ç’të thoshin, kështu që shpëtova nga ai vrulli i arrestimeve të mëdha që ndodhën në ’47, kur u bënë shumë arrestime.

2007. Fevziu: Dhe arritët të mbijetonit deri në 2007.

Kr. Frashëri: Po deri në 2007. Po, këta thonë se regjimi komunist u vendos në ’44. Nuk është e vërtetë, as në ’45. Regjimi komunist u vendos në ’47. Pse në ’47 filluan shtetëzimet, në ’47 Partia mori drejtimin e administratës. Deri në ’47 administratën nuk e kishte në dorë Partia, e kishin miqtë e Partisë.

1. Fevziu: Kam dhe një pyetje të fundit. Dua një përgjigje shumë të sinqertë nga ju. Pse dështoi ëndrra për një Shqipëri demokratike në vitin ’45, ’46 apo ’47 siç e thatë ju?

Kr. Frashëri: Ëndrra për një Shqipëri demokratike dështoi për dy arsye. E para se Balli Kombëtar e diskreditoi veten duke bashkëpunuar me forcat gjermane. Si rrjedhim, në fund të luftës doli jashtë loje. Kjo është arsyeja. Unë e kam thënë: në qoftë se u vendos regjimi komunist fajin e ka Balli Kombëtar. Ka dhe një faktor të dytë. Partia Komuniste nëpërmjet Frontit Antifashist Nacional-Çlirimtar mobilizoi shumë forca demokratike, të ndershme, të sinqerta, të kulturuara, revolucionare që nuk ishin komunistë, duke filluar që nga Gjergj Kokoshi e deri te Shefqet Beja, te Ramadan Kaloshi e deri te Cen Elezi. I afroi këta, i futi edhe në Kongresin e Frontit Demokratik në Berat që u mbajt në ’44. Por, ama, gabimi qe i këtyre.

1. Fevziu: Për arsye se.

Kr. Frashëri: Nuk hynë në mënyrë të organizuar. Aty qe zgjuarësia e Enverit. I tha “Unë ju pranoj individualisht, jo si organizatë.” Ata duhej të kishin formuar organizatën e tyre demokratike e kështu të hynin  në Front. Fronti Nacional-Çlirimtar do të ishte me dy këmbë: Partia Komuniste edhe Partia Demokratike. Por, ata ranë në kurthin e Envër Hoxhës. Ndoshta nga miopia, ndoshta nga sinqeriteti apo nga besimi i tepruar. Ky qe gabimi i tyre. Prandaj dështoi demokracia në Shqipëri.

1. Fevziu: Profesor, dua t’ju bëj një seri pyetjesh për disa nga personazhet më të rëndësishëm të historisë së Shqipërisë. Dua opinionin tuaj për secilin prej tyre. Pjesën më të madhe të tyre ju e keni njohur personalisht. Cili është mendimi që ju keni për Mit’hat Frashërin?

Kr. Frashëri: Mit’hat Frashëri është një figurë e nderuar e historisë së Shqipërisë që ka hyrë në Lëvizjen Kombëtare që në fund të shekullit XIX. Ka shndritur në vitin 1912 në kohën e Shpalljes së Pavarësisë, ka shndritur në kohën e Konferencës së Paqes, ka ruajtur personalitetin e vet gjatë periudhës së Zogut, domethënë nuk u përzie, tërë ato oferta që i bëri Zogu nuk i pranoi, mbeti një librashitës. Por, e prishi në fund, në kohën e luftës. Është për të ardhur keq që një figurë kaq e vyer për Historinë e Shqipërisë e prishi në fund imazhin e vet. Ju kërkoni mendimin tim. Unë si historian jam i detyruar të vë në peshore anët pozitive dhe anët negative. Në qoftë se peshorja shkon nga ana pozitive them se ky njeri ka qenë pozitiv, por ka bërë dhe gabime. Në qoftë se peshorja shkon këtej, them se ka qenë njeri negativ, por ka bërë dhe të mira, se dhe satrapët më të mëdhenj të botës kanë bërë dhe të mira.

1. Fevziu: Si shkon peshorja juaj?

Kr. Frashëri: Peshorja për mua është nga pikëpamja pozitive. Megjithëse ana negative e tij nuk është gjë e vogël. Ai është përgjegjës për dy gjëra. Njëra që mori në qafë tërë ata njerëz që i dhanë besim atij se do ta çonte anijen në breg edhe e dyta, sepse i la fushë të lirë Partisë Komuniste që vendosi regjimin komunist 45-vjeçar. Këtë e ka përgjegjësi ai. Tashti më thoni mua atëherë: nga anon peshorja?

1. Fevziu: Profesor, si e mbani mend dhe cili është opinioni juaj për Mehdi Frashërin?

Kr. Frashëri: Në qoftë se më pyet për opinionin, unë të them se sot që e njoh më mirë se kur isha i ri, ai është një figurë me shumë njolla. Njolla të cilat i ka shfaqur që më 1914. Është njeriu që ka propozuar “Protokollin e Korfuzit”. E dyta, më ’19 ndryshe nga Mit’hati ai ka kërkuar një princ italian në Shqipëri. Ai shndriti më 1935, po. Po më ’43 pastaj, në qoftë se e keni parë atë proklamatën që ka lëshuar ai më ’43 kur u kthye nga Italia, ajo është për faqe të zezë. E keni lexuar?

1. Fevziu: Jo.

Kr. Frashëri: Është për faqe të zezë, të tijën e të vendit.

1. Fevziu: Pra, peshorja?

Kr. Frashëri: Peshorja është negative.

1. Fevziu: Si e keni njohur Mustafa Krujën?

Kr. Frashëri: Ai as që diskutohet. Ai qe një njeri që i ka shërbyer që në fillim si agjent italianëve.

1. Fevziu: Pra, nuk vlen të diskutohet.

Kr. Frashëri: E kam njohur personalisht. Më ka bërë dhe nder, më nxori nga burgu. Unë po flas tashti, jashtë…

1. Fevziu: Jashtë ndikimit personal. Po Abaz Kupi? Ju keni qenë në çetën e Abaz Kupit.

Kr. Frashëri: Abaz Kupi ishte një figurë interesante. Ishte një herë patriot, luftëtar, ishte trim, i pakursyer, po nuk kishte pavarësi. Ai bënte çfarë i vinte nga Londra. Ishte një ushtar. Ai mbeti deri në fund oficer, oficer i Zogut. Edhe në qoftë se ka merita, ai ka merita në kohën e luftës, ka bërë shumë punë ai. Edhe ajo që thonë se në kohën e fundit bashkëpunoi me gjermanët, unë nuk e besoj. Unë kam qenë në rreshtat e tij, kam qenë si partizan në çetën e tij, kam qenë nja një muaj. Çështjen e bashkëpunimit unë nuk e di, po nuk e besoj, sepse ai pati një pozicion ekuidistancë, as andej, as këndej, kjo ishte. Nuk ka përse të dënohet ai njeri.

1. Fevziu: Po Myslym Peza?

Kr. Frashëri: Myslym Peza ishte një personalitet pa ndonjë vlerë të madhe.

1. Fevziu: Po Enver Hoxha?

Kr. Frashëri: Enver Hoxha po. Unë ta thashë, Enver Hoxha duhet gjykuar në tre etapat e tij. Nuk është njësoj Enver Hoxha i luftës me atë të paraluftës apo me atë të pasluftës. Enver Hoxha ka merita për periudhën e luftës. Në qoftë se Shqipëria doli nga lufta me atë fizionomi pozitive është meritë dhe e tij. Jo e tij vetëm. Ai mjafton që vajti në Konferencën e Paqes, përfaqësoi Shqipërinë, kurse krerët e Ballit në atë kohë ishin nëpër kampet e përqendrimit për kolaboracionistët fashistë. Enveri vajti në Paris, nuk vajti Mit’hati. Enveri e mbrojti çështjen shqiptare atje.

1. Fevziu: Po në rast se e vini në peshore?

Kr. Frashëri: Vështirë e kam. Tashti të sqarojmë një gjë i dashur Blendi. Janë dy çështje të mëdha në historinë e një vendi: pavarësia e Atdheut dhe regjimi shoqëror. Regjimi shoqëror shkon e vjen, pavarësia nuk shkon e vjen, e humbe mori fund. Prandaj pavarësia peshon më shumë. Pra, pozitive.

1. Fevziu: Po Qemal Stafa?

Kr. Frashëri: Qemal Stafës unë nuk ç’t’i them asgjë negative. Ai mbetet hero. Hero në çdo pikëpamje. Edhe mënyrën sesi luftoi gjer në fund, edhe mënyrën sesi e konceptonte regjimin. Se çdo të bënte mbas luftës unë nuk e di. Po ai, unë kisha besim se qe një njeri i denjë për t’u admiruar.

1. Fevziu: Koço Tashko, e keni njohur personalisht?

Kr. Frashëri: Koço Tashkon e kam njohur, por shumë pak. E njoh më tepër nëpërmjet shkrimeve të tij, dokumenteve. Në qoftë se kam kohë të flas, ai kishte një problem të madh me vetveten. Koço Tashko erdhi më ’37 me porosi nga Kominterni të formonte Partinë Komuniste në Shqipëri. Nuk e formoi dot. Madje, komunistët u përçanë më keq. Kur filloi të formohej Partia ai doli me këtë kartë: unë do ta drejtoj mbledhjen. Mirë, – i tha Miladini. Këtë e kam dëgjuar me veshët e mi. Mirë, – i tha, – drejtoje ti mbledhjen, po do ta fillosh me autokritikë: Pse nuk e realizove porosinë e Kominternit? Ai fitoi vetëm të drejtën që të mos llogaritej si anëtar i Grupit Komunist të Korçës, prandaj në themelimin e Partisë qenë pesë nga çdo tre grupet, pra 15, edhe Koçoja një më tepër.

1. Fevziu: Dhe e fundit. Si e keni njohur dhe opinioni juaj për Koçi Xoxen.

Kr. Frashëri: Koçi Xoxe ishte një nulitet nga çdo pikëpamje. Njeri xhahil. Njeri që e kishte mendjen vetëm te kërbaçi, asgjë tjetër. Nuk kishte asnjë meritë qoftë edhe si komunist. Ai nuk merrte vesh fare ç’ishte komunizmi.

1. Fevziu: Dhe i fundit, Ahmet Zogun?

Kr. Frashëri: Ahmet Zogu, unë fola deri-diku për të. Ahmet Zogu në vijë të përgjithshme stabilizoi shtetin. Kjo nuk ka si i mohohet. Ai e mori pushtetin pavarësisht ambicies së vet, po ambicia e vet i shërbeu dhe shtetit. Zogu ka një meritë. Pasi siguroi pushtetin, bëri të kundërtën e Enver Hoxhës. Ndërsa Enver Hoxha pasi mori pushtetin erdhi duke i shtrënguar rripat apo burgjitë, Zogu erdhi duke i liruar. Sapo mori pushtetin me ndihmën e bejlerëve, Zogu kaloi kundër bejlerëve. Bëri kodin civil që ishte kundër bejlerëve, kodin penal, kodin tregtar, bëri një administratë me elementë perëndimorë, stabilizoi administratën, vendin. Hapi shkolla shqipe. Hapi shkolla të një niveli evropian, shkolla laike. Bëri diçka. Por, gabimi i tij i fundit i kushtoi jo atij si person, por i kushtoi edhe vendit, sepse e çoroditi.

1. Fevziu: Në peshoren tuaj: pozitiv apo negativ?

Kr. Frashëri: Pozitiv.

1. Fevziu. Pozitiv.

Kr. Frashëri: Pozitiv, por ka disa anë negative.

1. Fevziu: Atëherë profesor më mbetet vetëm t’ju falënderoj për këtë intervistë. Shpresoj se ka qenë një shkëndijë e jetës tuaj që është mjaft interesante dhe aq më tepër një jetë që shtrihet të paktën në 80 vite kujtesë.

Kr. Frashëri: Faleminderit edhe juve që më detyruat që të rikujtoj jetën nga e para deri sot.

1. Fevziu: Është e vështirë në këtë moshë?

Kr. Frashëri: Po, është sigurisht e vështirë. Por, unë kam një aspiratë, nuk e di a do ta realizoj dot: të shkruaj jo kujtimet e një personaliteti, mbasi unë nuk jam personalitet, por kujtimet e një historiani.

1. Fevziu: Dhe dëshmitari.

Kr. Frashëri: Kam shumë gjëra që kanë lindur gjatë proceseve të punës së historisë. Janë shumë interesante. Këtu kemi të bëjmë jo vetëm me këto, por kemi të bëjmë edhe me kolegë, kemi të bëjmë edhe me historianë, me Aleks Budën, Stefanaq Pollon, me Fan Nolin, me Xhevat Korçën, si ka shkruar njëri, si ka shkruar tjetri.

1. Fevziu: Keni filluar t’i hidhni kujtimet?

Kr. Frashëri: historianët e sotëm janë për fat të keq jocilësorë.. Unë pres që t’i tejkalojnë paraardhësit, po si tregojnë bathët, hë për hë më duket se jo.

1. Fevziu: Keni filluar t’i hidhni kujtimet?

Kr. Frashëri: Unë u them gjithnjë: lexoni filozofinë e historisë, mua më korigjojnë, më thonë, – profesor, do të thuash ti, historinë e filozofisë. Unë them filozofinë e historisë, ata më korigjojnë mua.

1. Fevziu: Atëherë profesor, ju falënderoj që ishit sot në studio. Edhe shpresoj që t’ia arrini të gjitha projekteve që keni.

Të nderuar teleshikues kemi ndjekur këtë intervistë me profesor Kristo Frashërin, një akademik i njohur, historian, por gjithashtu një nga dëshmitarët dhe vende-vende protagonist i historisë së trazuar të shtetit shqiptar që nga fillimi i viteve ’30 ose mesi i viteve ’30, me angazhimin e tij në lëzivjen komuniste e deri të paktën në vitin 1945.

Tiranë

Korrik 2007

            (Kristo Frashëri jeton sot në Tiranë dhe punon si historian, me gjithë moshën e thyer.)