I ka kaluar te tetedhjetat, por At Zef Pllumi mbetet po ai. Me ecjen me te renduar e te foluren me te ngadalshme, por me ate kthjethtesi dhe po ate bindje brenda tij. Fati nuk ka qene kurre shume bujar me te, por ai ka ditur t’I rezervoje nje bujari qe nuk I rezervohej gjithkujt. Ai mbijetoi nga vite te gjata burgjeve te regjimit komunist per te pare rrenimin e ketij te fundit dhe me pas ringjalljen e besimit fetar dhe te Shqiperise pas viteve te errata te vuajtjeve dhe dhunes, torturave, te eleminimit te miqve dhe kolegeve. Ai nuk kishte enderruan ne fakt me shume se kaq: te shihte diten e lirise dhe me pas te permbushte amanetin me te madh te jetes se tij: rrefimin e viteve te errata te komunizmit dhe vuajtjeve qe kishin hequr te gjithe. Ai e beri permes 750 faqeve te librit te tij te mrekullueshem titulluar”Rrno vetem per me tregue”. Ne fakt, Brenda rrefimit gjysmeshekullor te tij gjendet gjithcka. Historia tragjike e Shqiperise komuniste eshte ndrydhur ne te, qendresa e panjohur e klerit katolik kunder kundershtareve politike te regjimit dhe gjithe atyre qe nuk pajtoheshin me tiranine. Nje antologji e mrekullueshme personazhesh, nga me fantastiket. Nje renditje ngjarjesh ne dukje pa buje, por qe kane perbere gjithe universin e nje tiranie, qe per nga absurditeti, ashpersia e dhuna ishte thuajse unikale ne bote. Jeta e At Zef Pllumit del ne liber permes etapave te zhvillimit te vete historise se Shqiperise. Djali nga Malesia e Lezhes e nis rrefimin e tij ne diten e pare te hyrjes se partizaneve ne Shkoder. Ai sheh me trishtim jeten e Kuvendit Franceskan dhe ate te komunitetit katolik ne pergjithesi. I apasionuar pas At Gjergj Fishtes, At Anton Harapit dhe personaliteteve te tjera te katolicizmit shqiptare, At Zefi rrefen per ate qe mund te quhej universitetei I veretet shqiptar, muzeu dhe academia shqiptare e shkencave. Ai behet deshmitar rrenimit te saj nga komunizmi, I shkaterrimit te klerit, burgosjes, syrgjynosjes ose pushkatimit te tij. Fare I ri denohet me tre vjet burg, duke u vetitur neper kampet e ndryshme te punes se detyruar. Vite me vone buregoset serish. Kesaj here do te qendroje ne burg plot 25 vjt, duke u bere nje shembull I gjalle I dhunes se komunizmit ne nje symbol I qendreses dhe mbijeteses. Ne fund te 1989-es kur komunizmi po merrte fund, ai e degjon serish, per here te pare pas vjetesh, jehonen e kambanave te kishes. I ndodhur ne burgun e Ballshit, nuk e kupton dot nese jehonin vertete apo ishte thjesht nje iluzion. Por kishte pak rendesi. Ai ka dale tashme ne agun e nje dite te re, qe At Zef Pllumi e shfrytezoi dhe vijon ta shfrytezoje mjeshterisht. Ai merr pjese ne rihapjen dhe me pas ne ringjalljen e tempujve te kultit. Merret me rindertimin e kishave dhe kuvendeve, por mbi te gjitha me ringjalljen shpirterore te komunitetit. Ai perterin biblioteken e famshme franceskane dhe fillon botimin e “Hyllit ted rites”. E ben kete parallel me botimin e Kujtimeve dhe me nje tjeter nderrmarje te pamundur, ate per ndryshimin e mentalitetit ten je shoqerie tee varferuar rende nga komunizmi. Ideja e tij se kemi arritur te durojme pa bukem, te jetojme me pak placka, por nuk jetojme dot pa shkolle, bête moto per te dhe shume prej e huajve qe e degjojne. I ulur perpara kamerave At Zef Pllumi deshiron qe se paku njehere ne jete te rrefeje kalvarin e tij te gjate, kalvarin e nje seminaristi te ri qe e zuri agu I komunizmit, qe arriti t’I mbijetonte dhunes se tij, qe nje dite u be protagonist I ringjalljes se besimit te cilit I perket, po ashtu sic u be njeri nder deshmitaret e rralle te kesaj epoke qe, sic thote, iku per te mo u kthyer me kurre.
Fevziu: At, mirembrema!
At Z.Pllumi: Mirembrema, mire se ju gjeta!
Fevziu: Ju faleminderit qe pranuat ftesen te flisni pas shume vite vuajtjesh, vite perkushtimi, por edhe shume faqeve te shkurara.
At Z.Pllumi: po tashti detyra jone asht nji kjo: sa te jem gjalle vetem me mujte me kallxue te verteten c’ka ka ndodhe, c’ka jem kene dikur, cka asht kene ky popull … sikur historia e 50 vjeteve nuk asht shkrue kurre.
Fevziu: Sa vjec jeni?
At Z.Pllumi: 82.
Fevziu: Dhe ne c’moshe keni hyre ne sherbimin katolik ose ne c’moshe keni fillue me I sherbye Zotit?
At Z.Pllumi: Qysh femi. Une jam largue 5 vjec prej shtepiet, prej familjes s’eme. Me mori nji misionar gjerman, te cilin mandej e kane pushkatue gjate komunizmit. Une isha I vogel, me ishte mbush mendja medoemos me hi frat. Pse une jam malsuer, edhe familja jone malsore. Dy here ne vjet a tri here ne vjet vinte frati per sherbim. Ishte kater ore larg ne kambe n’ate kohe. Vinte ne shtepine tone. Une e pashe me zhgun e me pelqeu. I thosha “me merr”, por une isha shume I vogel. Kur mandej erdhi prifti gjerman dhe me tha “je I vogel”, I thashe “jam I madh”. Te them te drejten, edhe kur jam kene I vogel me asht duk vetja se jam kene burre.
Fevziu:Dhe ku shkuat pastaj?
At Z.Pllumi: Shkuam ne Velipoje dhe kam ndejte 1 vjet e gjys tek ai prifi.
Fevziu: C’donte nje prift gjerman ne Shqiperi?
At Z.Pllumi: Ai ishte misionar. E flitte shqipen shume mire. Pse ne te vertete ne kohen e Luftes s e pare botnore ai ishte kene mesues ne Shkoder. E mandej, mbas luftes, ai kerkoi me u bap rift. Shkoi ne Gjermani, bani teologji, mbaroi dhe e caktoi vedin per Shqipni, me I sherbye popullit shqiptar.
Fevziu: Po ne Shkoder, ne komunitetin e sherbyesve fetare, ne c’vit keni shkuar?
At Z.Pllumi” 7 vjec, ne Kolegjen franceskane.
Fevziu: Si ka qene situate e Kolegjit franceskan ne ate kohe?
At Z.Pllumi: Tani, punet tona pak a shume I di gjithe Shqipnija. Asht kene ma e mira shkolle ne Shqipni, n’dac per kah disiplina, per kah rregulli, ne dac per kah mesimet. Mesimet jane dhane ne shqip e latinisht. Ma vone bahej edhe gjermanishtja e frengjishtja: zgjidh dhe me marre. Italishtja ishte gjuhe e detyrueme per te gjitha shkollat e Shqipnise. Por shkolla jone, Kolegja franceskane edhe Liceu Illyricum, jane kene shkollat ma te mira qe ka pas Shqipnija.
Fevziu: Cilet kane qene personalitetet e botes katolike qe ju mbani mend ne ate kohe?
At Z.Pllumi: Ne ate kohe, ne ate komunitet ku kam jetue vete, jane kene tane nji ata qe kane krijue kulturen shqiptare. Pater Gjergj Fishta, pater Pashko Bardhi, Shtjefen Gjecovit nuk ia kam mberrite. Por franceskane, keshtu sic jam vet ishin 20 profesora …
Fevziu: … qe ishin diplomuar?
At Z.Pllumi: Te tane te diplomuem jashte, kishin krye shkollat ne Gjermani, n’Austri, ne France (ne Soborne), ne Belgjike.
Fevziu: Sa prej tyre u denuan mbas clirimit, mbas hyrjes se komunisteve?
At Z.Pllumi: Mbas hyrjes se komunisteve u zhduken te gjithe, I vetmi qe nuk ka shti ne burg a kene at Justin Rrota, pse ishte sakat, ishte I paralizuem. Por tjeret, tane kane ba burg.
Fevziu: Burg dhe pushkatim.
At Z.Pllumi: Pjesa me e madhe jane pushkatue, kurse tjeret e kane kalue jeten ne burg, sic e kam kalue vete.
Fevziu: Ne vitet ’30 ne komunitetin katolik te Shkodres kush ishin figurat me te spikatura, sipas jush?
At Z.Pllumi: Pater Gjergj Fishta ishte I padiskututeshem. Ishte imzto Lazer Mjedja, qe ishte arqipeshkvi metropolit I Shkodres, I cili ishte I vellai I dom Ndre Mjedjes. Ishye nier ma me autokritet se dom Ndreu vete edhe me dinjitet te nalte. E mandej Pater Anton Harapi, qe ishte drejtor I Kolegjes franceskane, Pater Marin Sirdani, Pater Justin Rrota, Pater Donat Kurti, Pater Bernardin Palaj, Pater Gjon Shllaku, Pter Atanas Gegaj, qe ka shkrue “Skenderbegun” …
Fevziu: T’ju pyes per dy personazhe qe gjate asaj kohe dhe me pas u involvuan ne histoine e Shqiperise me fort, I pari At Gjergj Fishta, si e mbani mend ju Fishten?
At Z.Pllumi: Qysh I vogel me pelqente ajo “Lahute Malciet” edhe e kam pas xane permendsh. Fishta vete vinte nganjihere inspektim ne shkolle per me pa sip o shkon, kryesish per letersi. O vinte ne oren e gjuhes shqipe, o te latinishtes. Dhe I thote profesorit: Po pervec latines, ne shqip a u ban gja? Po, mor, thote, edhe “Lahuten e Malcis”. Bile kam nje femi ketu qe e di permendsh. Atehere me thote: Cilen cope din permendsh? Me thuaj ti cilen, I thashe , se une I tit e tana. Dhe une ia fillova, recitova, isha 9-10 vec asokohet. Kur u botue mandej komplet, ne ’37-en, “Lahuten e Malcis: … e kam gjithnji ate Lahute, e kam dorezue ne Biblioteken franceskane, me autograph te Fishtes qe thote “Kolegjarit I cili e din lahuten permendsh”. E kam njofte Fishten, pse shpesh here me ka takue me jetue me te, sidomos ne vjetin e fundit, para se me deke, ishem ne Troshan. E kishin emenue akademik te Italise, por ai nuk kishte qejf. Ai e merrte si internim, sikur donin me e largue prej Shqipnijet. E ka dhe politika kishtare nje fjale qe thote promoveatur ut amoveatur: per me dashe per me hjeke diken prej nji vendi, duhet me I dhane nje titull, nji nder. Ai s’ka pranue asnjihere, asnji titull prej Italise.
Fevziu: Por pse pranoi akademik?
At Z.Pllumi: Akademik asht titull nderit, nuk asht nji gjasend kompromentues. Ai ka pranue dekorata prej Austrise, prej Greiqet, prej Turkiet, kurse prej Italiet kurre.
Fevziu: A kishte autoritet At Gjergj Fishta ne te gjitha komunitetet, e kam fjalen, jo vetem ne ate katolik, por edhe ne ate musliman?
At Z.Pllumi: Sot jam 82 vjec. Por nji nieri me aq autokritet, as ka mujte me kene.
Fevziu: Po At Anton Harapi?
At Z.Pllumi: Pater Antonin e kishim pergjegjes disipliniet. Kishte tjera aftesi edhe ishte nieri me shume autokritet, por Ptaer Gjergji I kalojte per te pame, se a kene 1 meter e natedhet I gjate, edhe ishte shume I p[ashem. Pater Anton Harapi kishte nji fytyre tjter. Nuk a kene ma I gjate se une, fytyren e ka pas ma te zeze se une, natyrisht qe kishte autokritet qe me te imponue nderimin per te. Pater Gjergji a kene me shume I amel, krejt ndryshe nga shkrimet e veta. Ka pas shume humor. Pater Antoni flitte bukur, me filozofi, me dije, por nuk kishte humorin dhe afrimin qe kishte Fishta.
Fevziu: Do t’ju bej disa pyetje qe kane lodhje me analizta tuaja. Sipas jush, sili ka qene roli I klerit katolik ne pavaresine e Shqiperise dhe ne ate kohe qe do ta quaja ndergjegjja kombetare shqiptare?
At Z.Pllumi: Ne kete Shqipni, 1912 e kendej, pak a shume ishte fut veprimi I klerit katolik e kryesisht I klerit franceskan. Fishta dhe Konica kane krijue koshiencen nacionale ne gjithe intelektualet shqiptare. Miku ma I ngushte I Pater Gjergj Fishtes asht kene Luigj Gurakuqi. Fishta nuk donte me dale vete gjithkund, se dihej qe Shqipnija ashtu nji vend me popullsi muslimane.
Fevziu: Duke qene nje vend I tille si mund te thoni qe rolin kryesor e pati kleri katolik?
At Z.Pllumi: Ndigjo, Luigj Gurakuqi ishte nji prezantues I klerit katolik. Ti e din qe nenkryetar I Qverise se Vlones ishte dom Nikoll Kacorri. Shqipnija ishte nji vend me popullsi muslimane dhe ne qeverine e pare kishte dy kryesoret katolike.
Fevziu: At, per kete kontribut ka pasur mjaft komente me pas, nje pjese jane akuza qe vijne nga koha e komunizmit, nje pjese kane qene dhe pretendime sipas te cilave kleri katolik ka pergatitur pushtimin fashist te Shqiperise me 1939, a eshte e vertete? Ka pasur komente sipas te cilave ne zona te caktuara te Malesise ky kler ka kerkuar mbledhjen e firmave qe kerkonin ardhjen e Italise. Po kjo eshte e vertete apo eshte akuze false?
At Z.Pllumi: Eshte krejt akuze false. Nuk ka pas kurrnji element ma antifashist se kleri katolik shqiptar, pse nuk e dojshim fashizmin. Fishta asht kene derguem prej Vatikanit ne konfliktin mes Cekosllovakise dhe Gjermanise. Asht takue me Beneshin dhe Goebelsin, I dergue prej Vatikanit si ndermjetes …
Fevziu: Ne c’vite ka ndodhur kjo?
At Z.Pllumi: Ne 1937. Na thote se, se e kam ndie vete me veshet e mi: “Me thirri Goebelsi qe te shkojme, se flet Hitleri n’ate qytet. Ishte nji salon I madh, d ore rresht foli Hitleri, me t’u mbush mendja se nuk I binte fjala ne toke. Te nesermen, kur kam marre e akm lexue ne gazette, thashe: si asht e mujtun qe tane ato marina, sit e shkueme ne pe, dukeshin si me kene gjana t’asrsyeshme”. Kishte, thoshte, nji manjetizem personal. Por s’ishte kurrkund …. Ti e din qe kleri katolik asht kene ne opozite me Ahmet Zogun, pse Ahmet Zogu me te vertete e bani shtetin shqiptar, por ishte dictator, sic kjo Mussolini, sic kje Hitleri. Ke koha e diktatoreve.
Fevziu: Ju thate se at Gjergj Fishta ishte ndermjetes I Vatikanit dhe takoi Beneshin dhe Goebelsin, kur Gjermani pushtoi Cekosllovakine. Ne kujtimet tuaja e thoni se edhe nje tjeter prift katolik ka qene perkthyes personal I Ismail Qemalit dhe kotit Alberto, minister I jashtem I Austrise ne momentin kur ai po vinte qe te shpallte pavaresine. Si ka qene ky koment, a mund te ma shpjegoni?
At Z.Pllumi: Po, historia asht kene e tille. Shume prifterinj shqiptare, Anton Harapi, Justin Rrota etj., kane pas ba shkollen n’Austri. Tue kene kler, gjithmone bisedimet ne Ministrine e Jashtme jane ba keshtu. Pavaresia e Shqipnise kishte kosto dhe kjo duhej te bahej fshehtas. Personi I pare qe asht kene perkthyes I Ismail Qemalit asht kene Pater Anton Harapi. Heren e dyte pater Anton Harapi kishte ardh e Shqini dhe perkthyes u be Pater David Pepa.
Fevziu: Dua t’ju bej nje pyetje qe lidhet me nje moment shume te hidhur te jetes tuaj, ne fakt dhe te gjitha komuniteteve fetare ne Shqiperi. Kur e ndiet ju me 1944 qe komunistet po e fitonin pushtetin?
At Z.Pllumi: E kemi ndie edhe ma perpara. Ne 1920 nji prift katolik ka shkrue qe ky popull kur te baje me ra ne kontakt me kulturen europiane o do te bahet jakobin radikal, o do te bahet komunist. Sepse prej nji populli krejtsisht te paqytetnuem, larg cultures europiane, te vecuem si popull ne tane Europen, te vecuem per 500 vjet, natyrisht te gjithe ata qe studiojshin jashte do te binin ne kontakt me kulturen europiane, me idete socialiste. Keshtu qe do te baheshin te majte, do te baheshin komunista. Komunizmi kishte deprtue ne Shqipni, intelektualet e rij qe kane pas ardhe ishin gjithe me ide komuniste, pavaresisht se Enver Hoxha I hoqi ata intelektualet, se ata dojshin nji komunizem idealist, I cili nuk asht zbatue kurre.
Fevziu: Si e mbani mend mberritjen e partizaneve ne Shkoder, at?
At Z.Pllumi: Asht kene dite e zeze.
Fevziu: Cila date ka qene?
At Z.Pllumi: 29 nandori asht kene qe kane hi. Por s’kishte gjermane ma, gjermanet kishin tri dite qe kishin ike dhe pritej kush po vjen. U larguen tri dite perpara. Ishte Marku I Gjon Markut qe kishte ndejte me gjithe ata nacionalista, qe mandej thirreshin Balli Kombetar, Legaliteti etj., qe ishin mbledhe te gjithe ne Shkoder. Cka nuk iken me gjermane, dolen ne mal. Partizanet ishin rreth e rrotull, pritshin. Mos mendo qe kane ba lufte me gjermane. Jane tana prralla, jo histori. Luften e kane ba shqiptarert ndermejt vedit, e kane ba me ballista, me zogista, per pushtet. Me gjermanet? Gjermanet kane shkue ne pune te vet.
Fevziu: Po si kane hyre komunistet ne Shkoder, ju thate qe ishte nje dite e zeze.
At Z.Pllumi: E mbaj mend. Eren e komunizmit ia kishim ndie me kohe. Se ne Rusi dihej se ishte terror, koha e Stalinit. Ne Spanje ishte ba gjithe ajo lufte dhe gjithkund ku ishin kalue kishin ba terror, prandej nuk muj te pritshim ndonji gjasen te mire. Me te vertete qe ishte nje pjese e rinise e cila e perkrahte shume. Rinia jane kene njerezit ma te ndershem e ma te ditun, tue mendue se po cojne perpara popullin shqiptar, se po zhvillojne shoqnine shqiptare. Tane kane perfundue ne burgje e pushkatime, te gjithe intelektualet e Shqipnise.
Fevziu: Kur filluan problemet reale mes klerit katolik dhe komunisteve?
At Z.Pllumi: Problemet reale kane fillue mbas nja dy muejsh qe kane hi, me mbylljen e “Hyllit te Drites”, me mbylljen e shoqnive te cultures, sepse na kena pas shoqni kulturale.
Fevziu: E ndieni ju qe po vinin dite te veshtira?
At Z.Pllumi: posi, e ndijshim. Me dijte se cka jane kene … kur kane ardhe … me opinga … e ata me e ba Shqipnine? Jo, pader, me e ba ata Shqipnine …
Fevziu: Ne cilin vit ju arrestuan?
At Z.Pllumi: Ne 46 jam arrestue.
Fevziu: Jeni arrestuar dy here?
At Z.Pllumi: Dy here.
Fevziu: Dhe me pas?
At Z.Pllumi: Ne 67, kur jane mbylle kishat.
Fevziu: Dhe ne te dyja burgjet sa vjet burg keni bere ne 50 vitet e komunizmit?
At Z.Pllumi: 25 e kater muaj.
Fevziu: 25 vjet e kater muaj burg ne 46 vjet komunizem. Pra, me shume keni qene brenda se jashte. Ku ju arrestuan per here te pare ne 46?
At Z.Pllumi: Kur u shpernda Kuvendi franceskan, me 11 dhjetor 1946, qe bane zhurme e thane: jo kane shti armet ne kisha …
Fevziu: A ishte e veretet?
At Z.Pllumi: Jo …. Ndigjo, koha e gjermaneve a kene nji kohe arnarkiet, se gjermanet s’kane cenue ne Shqipni, kane kqyre rrugen e vet. Kur ne Kuvendin franceskan na u dojte me mbajte arme, mbajshin pese vete, I paguejshim per me ba roje dite e nate me arme ne dore, se me ba mos me I pas pas ne dore, ata, kurgja me ba, vetem ca kish muzeumi, qe ishte me I miri ne Shqipni asokohet, vetem me ardhe e me vjedh nj’ato … Kishim unazen e Gjecovit, qe I kane thane. Ka pas dhane British Museum 14 mije sterlina ne ate kohe per me ia dhane e s’ia ka dhane kush, se ishin vizare t’popullit shqiptar …
Fevziu: E ku shkoi me pas kjo unaze? 14 mije sterlina ne ate kohe benin afro 30 mije dollare te asaj kohe …
At Z.Pllumi: Tashti e din qeveria ku asht …
Fevziu: C’domethene e di qeveria?
At Z.Pllumi: E din qeveria qe e ka marre. Se te paren pune qe kane ardhe, ka ardh Kole Jakova, fill mnas nji javet, edhe ka kerkue “Unazen e Gjecovit”, se keshtu thirrej, se e ka pas gjete At Shtjefen Gjecovi, e ka marre me procesverbal …
Fevziu: Dhe ku gjendet? Nuk keni pyetur me mbas vitit ’90?
At Z.Pllumi: Mbas ’90 nuk kam pyete, por e di qe asht kene ne thesar te shtetit ne vitin 1951.
Fevziu: Qe mund te jene atje …
At Z.Pllumi: Nuk e besoj, se kam shkue bashke me drejtoreshen e muzeut, Naxhije Dume a kene n’ate kohe, kemi shkue ne banke, ka dale nji I Thesarit te shtetit, na coi ne nji zyre atje, edhe pruni nji kasaforte te madhe me unaza …
Fevziu: Qe duhej t’u ishin marre besoj …
At Z.Pllumi: Shqiptareve. Edhe une e nxora menjihere se ajo ishte unaze ndryshe I tjerave. I thashe: nji kjo asht. U mor procesverbal
Fevziu: Sa e vjeter ishte unaza?
At Z.Pllumi: Unaza asht kene e shekullit I.
Fevziu: Floriri?
At Z.Pllumi: Florini dhe kishte nje diamante te madh.
Fevziu: Dhe ku e kishte gjetur At Gjecovi?
At Z.Pllumi: E ka pas gjet ne Lac te Milotit, ne nji tume ku germonte e ka gjete.
Fevziu: At, cila ka qene akuza e pare qe ju bene?
At Z.Pllumi: Besa-bese,a to akuza qe m’u bne jo vetem mue, por dhe tane kolegeve te mi, jane akuza teper te marra:jo se kena pru fashizmin, se I kena sherbye Austrise …. Une s’ishem le ne ate kohe t’Austrise. Une akuzen e kishem bashke me tane tjeret: se kam punue per fashizmin. I kane thane akuze, I kane thane hetuesi: as kane ba akuze, as kane ba hetuesi. Ata, hetuesat, gjys’analfavete jane kene, I bajshin vete, bajshin hartimet cka u nepte Dega. Te torturojshin m te ba me I firmos nj’ato.
Fevziu: Ka vazhduar rezistenca e klerit katolik, me gjithe burgosjen?
At Z.Pllumi: Ne qofte se mund te flitej per ndonji rezistence kunder komunizmit, une mendoj qe ne krye t’asaj rezistence asht kene kleri katolik.
Fevziu: Ka vazhduar ne menyre permanente kjo rezistence?
At Z.Pllumi: Permanente.
Fevziu: Ne c’menyre?
At Z.Pllumi: Jane dy doktrina krejtesisht te kunderta: komunizmi dhe katolicizmi. Ne nuk pranojme dhune. Baza asht dashunija. Gjithcka me e ba me dashuni, me vullnet me te mbushun mendjet, me ndergjegje, ndersa baza e komunizmit asht dhuna, lufta e klasave dhe tane marrinat.
Fevziu: T’ju bej disa pyetje, nese keni te dhena. Sa ka qene numri I klerikeve katolike ne fillim te viteve ’44-45?
At Z.Pllumi: jane kene te 200 vete, por prej dyqindve nja 30 jane kene italiane, ishin jezuite, te cilet mandej I nxueren jashte. Nga italianet vetem nji asht pushkatue: Pater fausti, Giovani fausti, tjeter I larguen.
Fevziu: Nga ata qe mbeten sa prifterinj u pushkatuan apo kryen burgje?
At Z.Pllumi: ne burg besoj qe kane mbete vetem 4-5 vete pa hi, prej tane klerit. Me u pushkatue edhe me deke ne burg jane ma shume se mbi 100 e ca vete.
Fevziu: sa prej tyre dolen gjalle ne vitin 1991?
At Z.Pllumi: 27 vete. Por une jam kene ma I riu, ishem 65 vjec.
Fevziu: A vazhdoni sherbesat fetare ne fshehtesi gjate viteve te kumunizmit, at?
At Z.Pllumi: Tashti, gjate viteve te komunizmit jane dy periudha.
Fevziu: Flas mbas 1967.
At Z.Pllumi: Mbas 1967 ishte krejtesisht e pamujtun. Nji here, pike ma se pari, sa ishe ne burg, nj’ate kryq qe I bajsham u donte me e ba shume tines. Edhe lutjet I kena ba tines. Ne burg mos harro mos mendo qe ruente polici. Ruente polici, bante punen e vet, por ishte nji pjese e te burgosurve qe ruente njani-tjetrin.
Fevziu: Pater, gjate 25 viteve burg qe keni bere, cilet jane personazhet e jetes politike ose shoqerore shqiptare te pata ose pas luftes qe keni njohur?
At Z.Pllumi: Besa-bese, me I njofte I kam njofte tane, mandej a kam pas pune me ta a s’kam pas, hesap tjeter.
Fevziu: Ju thoni ne kujtimet tuaja qe keni njohur baballaret e kombit, ata qe quhen politikanet e rendesishem te viteve te Mbreterise …
At Z.Pllumi: Njerez te ditun jane kene edhe te njerzishem, se pak a shume jane kene te gjithe me shkolle te bame jashte. Megjithekete, rinia ne kohe te Zogut ishin edhe ma te ditun se pleqte. Mjerisht e shumta prej tyre jane pushkatue ose kane deke neper burgje. Ia ken die zanin Arshi Pipes? Une s’kam ndejte ne burg me te, por me te tjere, pavaresisht se sod kane ike ne Amerike.
Fevziu: Po drejtuesit komuniste te kohes?
At Z.Pllumi: Zef Malen. Kam ndejt ne burg me te. Bile-bile me ka pas lane testament.
Fevziu: Qe te gjeni kujtimet e tij dhe s’I gjetet dot …?
At Z.Pllumi: Nuk I gjeta pse nuk ekzistojne. E shoqja, kur kane shti Zefin ne burg ia ka dhane ni nierit, Eduard Gjokes, ia ka cue se jane kene ne internim bashke, ia ka cue me I mshehe, mandej kur kane ardhe me marre Eduardin me e shti ne burg, ne Spac, e ama I ka djege …
Fevziu: Po gjin Marku? Ne librin tuaj ju tregoni nje bisede qe keni pasur me Gjin Markun, I cili u ka deshmuar, ne rolin e perkthyesit, takimin e pare te Enver Hoxhes me Stalinin.
At Z.Pllumi: Mendoj se kur te dalin procesverbalet ka me kene nj’ashtu sic ka thane Gjini. Megjithkete Gjini ishte nji komunist puro, nji komunist idealist.
Fevziu: komunistet qe ishin ne burg vazhdonin te mbeteshin te tille, pjese e nje sistemi ne thelb?
At Z.Pllumi: Jane kene dy llojesh: sic ishte Zef Mala, qe ishin idealista, qe e kishin kuptue mire se c’ka asht komunizmi, dhe ka pas tjere, qe jane kene te mbushun mendjet qe vetem nji kjo asht vija, jane kene te mbushun me urrejtje. Mu me ka takue me Dashnor Mamaqin. Dashnori vetem me mue ka pas fole, se kishte frike, ishte anetar I komitetit qendror dhe ishte ne burg.
Fevziu: A mund ten a e risillini dhe njehere dialogun qe Enver Hoxha kishte bere me Stalinin sipas Gjin Markut?
At Z.Pllumit: Simbas Gjinit Enveri thote: Tashti intelektualet pak a shume I keme rregullue, I kemi eleminue, nuk keme ma rrezik prej tyne, s’ka kush na e merr ma pushtetin. Edhe klerin katolik …. Stalini I tha: po mire, c’ka jeni tue ba tash? Keme filue luften kundra kulakeve. Kundra kulakeve? Por keni kulake ne Shqiperi? I thote Stalini Enverit. Po, keme. Po mire, nji kulak ne Shqipni sa hectare toke ka? I thote ky. Ka 200 ha toke. 200? Po 200 hektare toke I ka cdo rus ketu. A e di kush jane kulaket? Kulaket jane ata qe kane 20-30 katunde bashke, edhe njeni rrin, drejton fshat, villain tjeter e ka officer ne garde, se e tane Garda e Carit asht prej ketyne femijve, e ne qofte se do nab ante nieri puc, nji keta do na e benin, dhe ne na u desht me e ba kete lufte. Po juve, pse ka nieri 200 hektare toke? Jo. Po me klerin katolik ca keni ju? Asht reaksionar. Po mire, se luften me kler e bajme edhe na, por a keni vue ndonji ligj per komunitetet fetare, se ju jeni ngjite me Europen, gjithska bani ju e merr vesh Europa. A e dini qe I bani nji propaganda te keqe komunizmit? Ju duhet me ba nji ligj, me vue disa nene, e mandej t’I kapni qe kane prishe at’ligj.
Fevziu: Si I mbani mend ligjet e burgut? Keni hyre ne 1967 dhe keni dale ne 1989.
At Z.Pllumi: Me 11 prill kam dale, diten kur ka deke Enver Hoxha. Ndigjo, komunizmi kishte marre fund. Kur ka ardhe Gorbacovi ne Rusi, komunizmi kishte marre fund gjithkund.
Fevziu: Ju, duke qene ne burg, nga po e kuptonit qe komunizmi po merrte fun?
At Z.Pllumi: Prej gazetes, ndermjet rreshtave e lexonim, pader.
Fevziu: C’do me thene qe lexonit mes rreshtave?
At Z.Pllumi: Midis rreshtave do me thane na I kuptojshim nj’aty n’burg. Qyshse kane shti Beqir Ballukun ne burg kishte fillue lufta per pushtet. Duhej mendue se tana ne dore keto pune I ka pas Nexhmije Hoxha, duhej mendue se enveri infarktin e pare e ka pas ne 74. Atehere duhej mendue ku me e gjete trashegimtarin. Kishte fillue lufta per pushtet: Enver Hoxha, Mehmet Shehu, Hysni Kapo, Beqir Balluku, Kadri Hazbiu. Sejcili prej tyne ka mendue me marre pushtetin mbas Enverit, sejcili prej tyne. Tane kane ndejte tue eleminue shoqi-shoqin, a I ka eleminue kjo (Nexhmija), s ei ka besue vetem Ramizit.
Fevziu: At, kur mbani mend se keni bere sherbese fetare te lire dhe mbas sa vitesh qe nuk e benit kete?
At Z.Pllumi: Kur jam lirue, ne 1989. Kam ardhe ne Tirane. A kene nji moter, nji muregeshe e cila ka pas ndejte tek kisha e vogel qe kishem une dikur. Ajo I kishte ruajtur te gjitha sendet fetare, I kishte ruejte msheftas. Atehere ka thirre njerez, hala s’ishte ba liria … por kishte krye komunizmi.
Fevziu: Si u ndjete mbasi thate meshen e pare mbas 25 vjetesh?
At Z.Pllumi: Ndigjo, na I kemi shkri tane jeten cashtjes fetare. Na e keme dite qe do te vijne dita.
Fevziu: A keni shpresuar dhe ne ditet e keqija?
At Z.Pllumi: Gjithmone. Shpresen s’e keme humb kurre, por a mberrinin mandej, a mberrin mbasi mbarojme na vete …. Kete jo, s’e kam besue as une, as tjeret.
Fevziu: Si e keni njohur Nene Terezen?
At Z.Pllumi: Nane Terezen vetem mbasi jam lirue e kam dal prej burgu. Zanin ia kam ndies se parit prej Vasil Katit, ne burg. Me thonte nji koletg I emi se ketu ne Tirane ka ndejte e ama dhe e motra. Vasil katin e pyes: Vertete asht Enver Hoxha kaq I permendun ne gjithe boten? Ai me thote: E permendun ne aten boten asht Nane Tereza. Permendi Ibrahim Kodren dhe nji tjeter. Mandej, kur erdhi ne Shqipni, une atehere jam kene lirue, kur ka shkue dhe ka vue tufen me lule te varri I Enverit …
Fevziu: Atehere e keni takuar?
At Z.Pllumi: Ma vone.
Fevziu: A kishte dijeni Nene Tereza se c’kishte ndodhur me klerin?
At Z.Pllumi: Eh, po … me sekretaren e saj kam pas nji fare konflikti bile, se I kishin leshue kishen, ndertesen ku banojsha ia kishin leshue Nane Terezes dhe, kur u hap kisha, une shkova me banue, se thosha thash po hyjne tjere dhe po e xane. Kur po vjen ajo sekretarja e Nane Terezes dhe thote: Ca ban ti ketu? Une jam ne shtepi teme. Jo, tha, une jam sekretarja e Nane Terezes. Kete shtepi e ka ajo. Po kusn ia ka dhane shtepine Nane Terezes? Ia ka fale Ramiz Alia edhe Nexhmije Hoxha. Po t’u kishin fale shtepine e vet, jo temen. Atehere, I them une, tash po flas me Nane Terezen, po I kallxoj qe kjo shtepi asht e franceskaneve.
Fevziu: A fliste shqip Nene Tereza?
At Z.Pllumi: Nuk fliste shqip, po vetem lutjet I dinte shqip.
Fevziu: Si shpjegohet?
At Z.Pllumi: Ato I kishte mbajt mend, nuk I kishte harrue, se ajo e kishte harrue shqipen. Por lutjet qe I ka pas qysh ne femini edhe kanget, ato nuk I kishte harrue.
Fevziu: Cila eshte gjendja e klerit katolik mbas viteve 90, tashti kur gjithcka eshte e lejueshme?
At Z.Pllumi: Shikjo, na pleqt nuk jeme fort kunder te rinjve. Gjithkujt I duket vetja ma I dijshem, por vjen puna dhe … kleri katolik nuk asht ai qe ka qene.
Fevziu: Ne c’kuptim?
At Z.Pllumi: Tashti, ne tane klerin katolik, me imarre tane keta te rijte, asnji s’din latinisht. Na te vjetrit nuk mund ta kuptojme nji prift katolik I cili mos dije latinisht. Nuk asht se nuk asht kultivue ma perpara feja ne gjuhen shqipe, se tue fillue prej Budit e tjereve tane shqip I kane ba sherbesat, por latinishten e keme pas gjuhe te domosdoshme, ishte gjuha e cultures.
Fevziu: Po prifterinjte me origjine italiane qe jane ne Shqiperi flasin latinisht?
At Z.Pllumi: Jo, asnji s’e din latinishte.
Fevziu: Ju e mbani mend latinishten?
At Z.Pllumi: Po si nuk e mbaj mend! Mundem me lexue …
Fevziu: Cili ka qene angazhimi juaj gjate ketyre 15 vjeteve? Ne kujtimet tuaja ju thoni qe ne 46-48, kur u kuptua qe per klerin katolik do te kishte veshtiresi te medha, nje nga koleget tuaj tha: Ik dhe rrno vetem per me tregue. Kujtimeve tuaja prej tre volumesh ju I keni vene pikerisht kete titull.
At Z.Pllumi: Ishte nji testament …
Fevziu: Qe ju e zbatuat?
At Z.Pllumi: Qe me dha Zoti jete per me e zbatue.
Fevziu: Vec ketij rrefimi, qe ju e keni botuar tashme, cilat kane qene angazhimet tuaja keto 15 vjet?
At Z.Pllumi: Deri qe jam kene ne gjendje, per mue asht kene sherbimi fetar kryesor. Kam pas kishen nj’aty ne Tirane. Pervec sherbimit fetar, edhe ne culture. Per mue, per ne klerin e vjeter, ky popull bahet popull vetem me ane te cultures, nuk bahet me me pune tjera.
Fevziu: Besoni se mund ta rimekembni Kuvendin franceskan si nje qender kulturore shqiptare?
At Z.Pllumi: Perpiqena, une vazhdimisht jam perpjeke, jo vetem per Kuvendin franceskan. Nuk e di e din a s’e din, por une kam cue mbi 100 vete, studenta prej tane aneve t’Shqipnise, I kam cue me studiue jashte.
Fevziu:Per teologji?
At Z.Pllumi: Jo vetem per teologji. Une edhe nji prej Matit, I cili ka ba Medresen, e kam cue ne Padove. Kishte ba Medresen ne Kavaje. I thashe: A din nji fjale italisht? Ishte mbas 11 shtatorit. Ishte djale kaq I mire. Ti me shkue atje e mos me dite nji fjale italisht te thone “terrorist”, te ndjek policia. Mesoi per nji vit italisht dhe tani asht me studime per informatike. I kam cue ne te gjitha deget, per me mujte me I dhane drite ketij popullit, te kete culturen. Kur te kete kutpuren, atehere mundet me ece perpara.
Fevziu: sa ore ne dite punoni ende sot?
At Z.Pllumi:Ti e din qe s’jam I zoti me punue. Une jam qorr e sakat. Njanen kambe e kam te paralizuem.
Fevziu: Dua t’ju bej dy pyetje, por dua nje pergjigje relativisht te sinqerte. Tashti, mbas shume vitesh, mbasi keni vuajtur shume, keni bere 25 vite burg, keni qene I detyruar te jetoni si keni mundur nga viti 48-67, keni bere nje jete po aq te veshtire mbas vitit 90, te lire, port e veshtire. Do te doja t’ju pyesja: ne nje jete te tille, qe duket sikur eshte e erret ne gjithe njetrajtesine e saj, cili ka qene moment me I bukur I juaji?
At Z.Pllumi: Druej se s’me kupton. Ate dite qe a rrexue statuja e Enver Hoxhes une kam kja prej gezimit dhe jam kene bash tek shkallet aty, jam kene present.
Fevziu: Ky ka qene moment me I lumtur I jetes suaj 82 vjecare? Pse, per c’arsye?
At Z.Pllumi: Nuk asht puna e atij monumenti, asht puna qe mbaroi dhuna, asht nji ideal qe na e kundershtojme.
Fevziu: Pra filozofia juaj, qe ishte ne kundershtim me ate komuniste, triumfoi ne nje fare menyre?:
At Z.Pllumi: Triumfoi.
Fevziu: Do t’ju bej nje pyetje tjeter dhe po ahtu dua pergjigje te sinqerte. Fakti qe ju ne moshen 5 vjec e gjysem u larguat nga shtepia per t’I sherbyer Zotit dhe I sherbyet gjate gjithe jetes, ju solli shume vuajtje, vitet e burgut, vitet e komunizmit, trishtim, eleminimin e miqve tuaj me te afert, te kolegeve tuaj. A jeni penduar ndonjehere gjate viteve te vuajtjeve qe zgjodhet rrugen e sherbese ndaj zotit?
At Z.Pllumi: Kurre, kurre, kurre! As me ka shkue neper mend ndonjihere me u pendue.
Fevziu: Keni qene gjithnje I bindur se keni zgjedhur rrugen me te mire edhe kur vuanit?
At Z.Pllumi: Ate po ruejsha une. E dija.
Fevziu: Dhe perse vuanit, cili ishte shkaku I vuajtjes tuaj?
At Z.Pllumi: Ishte feja. Ndigjo, due me te dhane nji document, lexoje. Lexoje nji kete document.
Fevziu: Eshte nje procesverbal I Gjykates se Larte Ushtarake, Tirane, process I shkreses numer 88, date 8 mars 1948. VFLP …
At Z.Pllumi: “Vdekje fashizmi, liri popullit!”
Fevziu: “Ju njoftojme se te denuarit me vdekje, Mosinjor Frano Gjini, Pater Mati Prenushi dhe Dom Nikolle Deda, te gjithe nga Shkodra, u ekzekutuan ne date 11 mars 1948, ne ora 5 paradite. Dhe fjala e fundit ka qene:
1. Frano Pjetri tha: “Rrofte Krishti mbret, feja katolike dhe katoliket ne bote, rrofte papa! Gjaku dhe trupi em mbete ketu, por shpirti dhe zemra jane te Papa! Rrofte Shqipnija!”
2.Pater Mati Prennushi tha: “jam I pafajeshem, po vdes ne krye te detyres sime. Rrofte Krishti mbret! Rrofte Papa! Rrofshin katoliket! Rrofte Shqipnija! Ua baj hallall gjyqit dhe atyne qe do te shtijne mbi trupat tane te pafajshem!”
3.Dom Nikolle Deda tha: “Rrofte Shqipnija! Po vritem ne punen time! Rrofte Krishti mbret! Rrofte populli shqiptar!”. Regjistri nr.67, 1948. Kryetari I gjykates, kapiten I pare Misto Bllaci. Ministria e Mbrojtjes per t’ia percjelle Kuvendit Popullor. Refuzohet fjala: Kjo gjykate eshte e mendimit qe mos I akordohet asnje koncension falje as lehtesim ne denimin e tyre …”
At Z.Pllumi: Ky asht kene ideali jone. Asht kene I tane klerit katolik, jo vetem I ketyne treve.
Fevziu: Dhe jeni I lumtur sot qe ky ideal triumfoi?
At Z.Pllumi: Shikjo: lufta s’ka mbarue sot, as ka me mbarue kurre deri ne fund te shekujve. Pse feja ban punen e vet, edhe bota ban punen e vet. Ti mos mendo qe asht I vetmi armik komunizmi. Sot ne kapitalizem kane zot dollarin. Lufta nuk kryn, por ideali jone asht nji ky.
Fevziu: A mund ta mbaj une kete kopje?
A Z.Pllumi: Mbaje, une due me e qit ne fund te librit qe asht duke u ribotue.
Fevziu: At, ju falenderoj shume per kete interviste dhe shpresoj qe njeriu duhet te jete I lumtur kur ideali I tij triumfon.
At Z.Pllumi: Sigurisht qe jam I lumtur, por e di qe ka prape rruge te gjate.
Tv Klan, 6 qershor 2006.
