Nga Blendi Fevziu
Kur e pashë për herë të parë nga afër, kisha lexuar thuajse çdo gjë që pati shkruar deri atë ditë. Njihja çdo vepër të tij dhe nuk mund të mos thosha se Ismail Kadare ishte shkrimtari që më kishte magjepsur mbi këdo tjetër. Në atë kohë ai ishte njeriu që ndikonte më shumë në formimin e atyre që besonin se shkollimi dhe drejtimi intelektual do të ishte e ardhmja e tyre.
Për të tjerët, për ata që nuk e donin regjimin ose përgjonin çdo mundësi ndryshimi, ai ishte prova për të parë se deri ku ishte i gatshëm të lëshonte diktatori. Por në shkurt të vitit 1986, kur u gjenda përballë tij në rrugën e ngushtë midis Bashkisë së sotme dhe bar Sahati, Ismail Kadare ishte tashmë intelektuali më i konsoliduar në vend.
Një personazh me njohje ndërkombëtare dhe në shkëlqimin e tij të plotë. Enver Hoxha kishte vdekur, Ramiz Alia që e pasonte nuk kishte as hijen dhe as vullnetin e tij për ndëshkime. Ndërkohë, në Francë ai po përmendej jo vetëm si një shkrimtar shqiptar, por edhe si një ndër intelektualët më të mëdhenj të kohës. Disa herë kandidat për çmimin Nobel në letërsi.
Ishte duke ecur bashkë me Helenën, bashkëshorten. Me një hap të ngadaltë dhe me një lloj indiference që i binte gjithnjë në sy. Isha gjimnazist i vitit të 3-të dhe atë ditë, e madje gjithë javën në vijim, kisha një ndjesi gëzimi që nuk e dija nga më vinte. Padyshim kishte lidhje me atë takim të rastësishëm që trazoi gjithë ëndrrat e mia.
Deri në tetor 1990, kur u largua nga Shqipëria, e pashë edhe shumë herë të tjera.
Pas rikthimit të tij në Shqipërinë demokratike në maj 1992 e takova shumë herë. Kemi bërë bashkë mbi 12 intervista dhe kemi qenë në dreka të gjata e të lirshme, ku duhet thënë se Kadare kishte një sharm mahnitës.
E kam parë në ditë të mira dhe të këqija. Në ditë, kur mllefi dhe urrejtja derdhej mbi të si në vjeshtën e vitit 2006 me një intensitet dhe me shpifje befasuese, por edhe në ditë kur shkëlqente, si në Pallatin Elize, në maj 2016, ku mori titullin Oficer i Lartë i Legjionit të Nderit nga vetë presidenti francez Holland. Ky i fundit mbajti një fjalim të gjatë në nder të tij.
Jeta e tij nuk pati ulje dhe ngritje të mëdha, por ai është padyshim një nga njerëzit më interesantë që kam njohur në jetën time. Ismail Kadare lindi në Gjirokastër më 28 janar 1936. Qyteti i lindjes do linte gjurmë të thella tek ai, por njëherazi, Kadare do ta përjetësonte atë në një prej librave më të bukur e më të përkthyer të letërsisë shqipe: “Kronikë në gur”. Siç thotë që në fillim të librit, ai lindi në një qytet, ku po të qëlloi të rrëzohesh anës rrugës, nuk bie në kanal, por në çatinë e shtëpisë tjetër. Më shumë sesa vetë qyteti tek ai la gjurmë mënyra e jetesës dhe kodet zakonore që rregullonin jetën e tij.
I rritur nga gjyshja dhe një kompani bashkëmoshataresh të saj, ai e kaloi fëmijërinë mes kujtimeve të Perandorisë Osmane që kishte pasur ndikim të fortë në qytet dhe luftës së saponisur italo-greke që po e trondiste atë.
Në librat e tij ai thotë se i takon atij brezi fëmijësh që më parë se emrat e zogjve mësuan llojet e avionëve ushtarakë që uturinin mbi qytet. Jeta e luftës e trazoi disa herë qytetin e gurtë, por ardhja në fuqi e komunistëve solli një trazim që nuk ishte njohur kurrë.
Aq më tepër që ai vetë u gjend mes dy furive: babait dhe familjes së tij që ishin konservatorë dhe nuk e donin regjimin dhe familjes së mamasë, ose më mirë dajave të tij, që e kishin përqafuar atë.
Në këtë kohë, ende fëmijë, Ismail Kadare përfshihet nga magjia e letërsisë. Në shtëpinë e gjyshërve gjen librin “Makbethi” të Shekspirit dhe pa pyetur askënd zhytet në subjektin tragjik. Nuk e di se si mund të jetë përkthyer në fantazinë e një fëmije historia makabre e Makbethit, por që nga ai moment, me gjasë, ai e ndjeu që letërsia dhe krijimi ishin rruga e jetës së tij.
Madje nuk humbi kohë, e quajti veten shkrimtar dhe këtë status e mori duke kopjuar me dorë tragjedinë e Makbethit që e kishte lexuar ato ditë. Nga ky kopjim mori rrugë një prej autorëve të mëdhenj të shekullit XX në botë. Atmosfera letrare në Gjirokastër duhet të ketë qenë e ndezur. Në gjimnaz sapo kishte mbaruar studimet Dritëro Agolli, kur mbërriti Ismail Kadareja.
Bashkë me të ishte edhe Agim Shehu që do bëhej një poet i njohur, në nivelet e mesme të kohës. Gjatë viteve të gjimnazit ai botoi poezinë e parë në shtypin e kohës. Më pas një poezi për vdekjen e Stalinit. Maturant kishte përgatitur tashmë librin e tij të parë me poezi, “Frymëzime djaloshare” që u botua para se të shkonte në universitet.
Në gjimnaz pati edhe një incident të vogël që pas viteve të komunizmit e tregonte me shaka, por edhe e përmendi në veprat e tij. Bashkë me një shok kishin arritur të shkrinin pak plumb dhe e kishin derdhur në një kallëp monedhe 0.5 lekëshe të improvizuar.
Me entuziazmin e riprodhimit të një monedhe reale, ua treguan shokëve të klasës, por dikush i kallëzoi. Në vend që të qeshnin me nismën e tyre, autoritetet e morën më shumë seriozitet. I akuzuan për falsifikim monedhash dhe i mbyllën në burg. Qëndruan aty 48 orë derisa dikush i bindi autoritetet se një lojë fëmijësh nuk mund të ishte falsifikim monedhash. Ato 48 orë burgu ktheheshin jo rrallë në rrëfimet e tij me humor.
Me një libër të botuar dhe me premtimin e një prej talenteve të më mëdha të moshës, nisi studimet në Universitetin e Tiranës. Kur i mbaroi u dërgua për studime plotësuese në Institutin Gorki në Moskë. Një strukturë mjaft e njohur në gjithë Lindjen Komuniste për përgatitjen e shkrimtarëve të realizmit socialist. Por Ismail Kadare mbërriti atje në një moment të trazuar, kur Hrushovi kishte denoncuar Stalinin dhe kur artet në BS po merrnin frymë.
Në rrethet letrare pati mundësi të njihte Evgjeni Jevtushenkon dhe Boris Pastërnakun. Ky i fundit mori edhe çmimin Nobel, gjatë kohës që Kadare ishte atje, me romanin “Doktor Zhivago”. Ai i përmend të gjitha këto evente në librin e tij mahnitës, “Muzgu i perëndive të stepës”. Por veç klimës më të hapur dhe më të ndezur letrare, Moska ridimensionoi tek i riu edhe përmasat e lirisë.
Një qytet me milionabanorë, me shumë dashuri për të huajt, me shumë evente dhe mbi të gjitha me pak njerëz që e njihnin, ishte një botë tjetër për të riun që vinte nga një qytet ku të gjithë përshëndesnin njëri-tjetrin. Ai u zhyt brenda asaj bote duke provuar gjithë tundimet e saj. Nisi të kishte histori të bukura me vajza, bleu një kamera me honorarin e një libri që botoi dhe me të mundohej të bënte filma të shkurtër sipas modelit amerikan. Por ndërkohë që jetonte në Moskë, me një lloj snobizmi që po e tërhiqte çdo ditë, poezitë që botonte në shtypin shqiptar e kishin bërë edhe më të famshëm.
Ismail Kadare mund të kishte ndenjur edhe më gjatë në Moskë. Askush nuk mund të thoshte se cili do të kishte qenë fati i tij, sikur raportet politike mes Tiranës e Moskës të mos tensionoheshin e më pas të prisheshin fare. Ai mbërriti në Tiranë për pushime, por nuk u kthye më kurrë në Moskë. Siç rrëfente më vonë, kjo ndarje pa lamtumirë duhet të ketë ndikuar fort në subkoshiencën e tij, sepse për vite me radhë e shihte atë në të njëjtën ëndërr të përsëritur.
Shihte rrugën e shkollës dhe qendrën e qytetit, duke e ditur që aty nuk mund të shkelte më. Por pas vitit 1990, kur Shqipëria dhe Rusia u hapën dhe kushdo mund të shkonte pa asnjë ndalesë, hezitoi ta bënte këtë. Ëndrra iu zhduk si me magji. Mbase kishte pasur të drejtë. Kur më 2008 u rikthye në Moskë pas 50 vjetësh, shumë pak kishte mbetur nga qyteti që kujtonte ai. Përfshi sharmin e femrave që nuk ekzistonte më. I mbetur në Shqipëri, u ndje si i mbyllur në kafaz. Jeta në përmasa
kontinentale mbaroi dhe atdheu dukej shumë i vogël dhe provincial për të. U kujtua që një shoku i tij nuk ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik, madje kishte blerë një kasolle në Jakuti, vendin më të ftohtë të globit për t’i shpëtuar ndjekjes së ambasadës. Vendosi që po ashtu të arratisej edhe ai. Ndërsa ishte me një delegacion të rinisë, tranzit në Pragë, u largua nga të tjerët dhe tentoi të shkonte në ambasadën e Bashkimit Sovjetik për të kërkuar strehim politik.
Nuk dihet se si llogaria për atë që do pësonte familja atje, por edhe tundime të tjera ia kthyen mendjen. Iku nga hoteli ku ishte strehuar me idenë për t’u arratisur dhe u kthye tek të tjerët. Shoku i dhomës, piktor, i vetmi që ia kishte vënë re mungesën as nuk tregoi dhe as nuk i tha gjë. Shumë vite më vonë i tregoi se e kishte kuptuar që ai tentoi të ikte dhe u kthye sërish.
Nuk ishte tentativa e vetme për ikje e Ismail Kadaresë. Më 1983, në një nga dimrat më të ashpër dhe të rrezikshëm për të, mendoi të kërkonte strehim politik në Francë. Por shqetësimi për atë që mund t’i ndodhte familjes nuk e la ta bënte. Miqtë e tij francezë e suportuan, duke i thënë se nëse prej tij nuk vinin lajme, ata do ndiznin shtypin e Parisit dhe atë europian. Media botërore do ngrihej në mbrojtje të
tij. Herën e tretë, më tetor 1990, kërkoi realisht azil politik. Me atë gjest, gjeneroi më shumë një proces që kishte nisur pa kthim në Shqipëri. Atë të hapjes së saj. Por deri atëherë kishte ende 30 vjet për të jetuar si shkrimtar në komunizëm.
Por më 1960-n, i kapur në kurthin e Shqipërisë së mbyllur, iu dedikua letërsisë. Botoi vëllimin poetik “Shekulli im”, që ishte një bum për brezin e ri shqiptar. Letërsia e Kadaresë ishte shumë ndryshe nga ajo që ishte shkruar deri atë ditë në Shqipëri. Por njëherazi ajo u kthye në një stekë shumë të lartë për këto që tentonte letërsinë.
Më 1963 botoi librin që e bëri të njohur ndërkombëtarisht, romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Një vepër e ngjeshur, pa stërhollime dhe me një figurativitet mahnitës. Stili i tij bëri për vete edhe një përkthyes shqiptar nga frëngjishtja, një ish-i burgosur politik që quhej Jusuf Vrioni. Libri i përkthyer nga Vrioni u paraqit në Francë nga ambasadori shqiptar Javer Malo në disa adresa dhe papritur, pati një sukses befasues. Kadare u nis vetë në Francë, siç kujton ai, për t’iu përgjigjur ftesës së atjeshme, por kur mbërriti kuptoi që nuk kishte asnjë ftesë. Megjithatë kjo nuk pati asnjë rëndësi.
Pas veprës së parë pasoi një seri veprash të tjera, njëra më mbresëlënëse se tjera. Botimi i tij u mor përsipër nga Fayard. Klod Duran, presidenti i saj, duket se u lidh shumë me Kadarenë. Vite më vonë kur e intervistova në Qerret, më tha se Kadare kishte ndërruar qasjen e francezëve ndaj Shqipërisë. Ishte pikërisht Klod Dyran, që nxori jashtë një pjesë të madhe të veprës së Kadaresë në verën e vitit 1990.
I mori me vete në bagazhet e tij pas një vizite në Shqipëri. Në fillim të viteve ’70, Ismail Kadare ishte shkrimtari më i njohur në vend dhe mbi të gjitha më i përkthyeri në Perëndim. Në këtë kohë zhvillohet edhe takimi i parë dhe i fundit i tij me diktatorin Enver Hoxha. Në raste të tjera qëlloi që ata të shtrëngonin dorën ose të uleshin në të njëjtën sallë, por ky ishte i vetmi takim i plotë.
Ismail Kadare po shkruante një roman për prishjen e marrëdhënieve shqiptaro-sovjetike në Moskë dhe kishte kërkuar akses në dokumente, kur Nexhmije Hoxha, gruaja e diktatorit, e ftoi për një kafe në shtëpi. “Një moment”, më rrëfente Kadare më vonë, “dera u shty ngadalë. Me një trokitje të lehtë, diktatori u shfaq në të dhe kërkoi leje nëse mund të ulej me ne”.
Siç kujton Kadare ishte krejt e kundërta e atij që shumë mendonin, ose atë ditë donte të sillej si i tillë. Biseda e tyre u vërtit rreth Gjirokastrës, familjeve atje, jetës në qytet dhe shumë pak tek aktualiteti.
“Me një gjenerozitet të çuditshëm”, kujton Kadare, “më ofroi disa shënime që ai vetë kishte mbajtur për qytetin”. Takimi nuk pati ndonjë kulm, por ai ka ndezur shumë debate, për dekada në Shqipëri. “Dimri i vetmisë së madhe”, romani që Kadare botoi, u ndalua shpejt. Një fushatë masive nisi kudër tij, një fushatë që u ndal po nga ai që e kishte frymëzuar – vetë diktatori. Për thuajse 10 vjet raportet e Kadaresë me Hoxhën mbetën ndër më komplekset dhe aspak të lehta për t’u përshkruar.
Në dekadën e fundit të jetës së tij, Enver Hoxha ishte më i fuqishëm dhe më paranojak se kurrë. Ndërkohë, po atë dekadë, Ismail Kadare ishte personaliteti më i rëndësishëm në vend dhe i vetmi me njohje të plotë ndërkombëtare. Pas ndalimit dhe rilejimit me përpunim të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, Ismail Kadare dërgoi për botim veprën “Pashallarët e kuq”. Botuesi i gazetës, me frikën e ndonjë problemi ia nisi Ramiz Alisë. Entuziast për veprën, Alia ia përmendi atë Enver Hoxhës në mbledhjen e mëngjesit, duke i lënë mbi tavolinë edhe një kopje.
Mëria e Hoxhës në këtë rast është e gjitha e dokumentuar. Në ditarin e tij, publikuar vetëm në 10 vitet e fundit, Hoxha ka një shpërthim të pabesueshëm kundër Kadaresë. E akuzon atë ndër të tjera për qëndrim antiparti, (“krimi” më i frikshëm për të cilin mund të ndëshkohej një qytetar në Shqipërinë komuniste). Vetë sekretari i Enver Hoxhës ka rrëfyer në kujtimet e tij se shpërthimi i diktatorit ndaj Kadaresë ishte i frikshëm.
Vepra u ndalua dhe atëherë kur të gjithë prisnin arrestimin, Kadare mbijetoi. Mbijetesa e tij ka qenë gjithnjë e çuditshme. Shumica e veprave u kritikuan ose u ndaluan direkt. Në librin “Vjeshta e ankthit”, djali i kryeministrit Mehmet Shehu, tregon se një natë, duke u grindur me të, babai i kërkoi të mos shoqërohej më me Ismail Kadarenë. “Ai është një ‘agjent i borgjezisë’”, i kishte thënë. Më vonë, Bashkim Shehu dhe Ismail Kadare kanë rrëfyer se ai ia tregoi këtë gjë shkrimtarit që atë natë. Kadare nuk shprehu asnjë lloj trazimi.
Si mundet që në një vend si Shqipëria komuniste, ku koka e njeriut nuk kishte asnjë vlerë dhe ku humori i diktatorit mund të të fuste shtatë pashë nën dhe, Ismail Kadare mbijetoi, kur njeriu numër dy i regjimit e quante “agjent të borgjezisë”? Shpjegimi është gjithnjë në kuadrin e hamendjeve, por më e mundshmja është ajo që një arrestim i Kadaresë do sillte edhe ndalimin e veprës së tij, ku protagonist ishte edhe vetë Enver Hoxha.
Versioni i dytë, më i mundshëm është ai që Hoxha prek indirekt në një nga bisedat e tij me Ramiz Alinë dhe Kadri Hazbiun në vitin 1982. “Nëse e arrestojmë Kadarenë”, shprehet, “ata do ta bëjnë disident e do mbushin faqet e gazetave. Edhe librarinë përballë ambasadës sonë në Paris e kanë mbushur me librat e tij. Ne nuk kemi pse ua japim kënaqësinë që të na akuzojnë se ka disidencë këtu.
Po Kadare të ulë mirë kokën”. Natën që Enver Hoxha kishte rënë në koma, Ismail Kadare përballej me një mbledhje demaskuese në Lidhjen e Shkrimtarëve për novelën e tij “Nata me hënë”. Por vdekja e Hoxhës ishte një lloj lehtësimi për të. Siç thotë ai: “Enver Hoxha më kishte mbrojtur. Po nga kush më mbrojti? Po nga vetë Enver Hoxha?” Në fund të viteve ‘80, Kadare kishte fituar statusin e të paprekshmit.
Ishte ndoshta i vetmi individ në Shqipëri jashtë çdo lloj rreshtimi. Në qershor 1989, ai qe i ftuar nderi i presidentit francez Miteran, në festimet e 200-vjetorit të Revolucionit Francez. Qëndronte në të njëjtën sallë dhe në të njëjtat evente me presidentin amerikan Xhorxh Bush. Këtij të fundit i nisi, siç dëshmoi më pas, edhe një letër, në të cilën, i konfirmonte se populli shqiptar i ishte tejet mirënjohës Amerikës, se e donte këtë vend dhe se qëndrimi i komunistëve ndaj SHBA-së, nuk përfaqësonte ndjenjat e vërteta të shqiptarëve.
Letrën mori përsipër t’ia dorëzonte në dorë një hebre i famshëm i mbijetuar i Holokaustit, Elie Viezel. Ky i fundit e mori vetë në telefon nga Uashingtoni për t’i dhënë lajmin: “Porosia u dorëzua!” Në pranverën e vitit 1990 erdhi për një takim me studentë në fakultet. Ftesat i shpërndante Mero Baze dhe tri ditë para takimit nuk kishte asnjë vend bosh në sallë. Ditën e takimit dyert u shpërthyen dhe në një sallë të tejmbushur ovacionet për të vijuan gjatë.
Frazat e tij ishin të drejtpërdrejta, pa atë ngërçin që kishin gjithë të tjerët dhe me një lloj arrogance që vetëm ai mund ta dëshmonte. Tregonte që nuk kishte frikë dhe këtë e manifestonte dukshëm. Po kaq dukshëm ndihej mbështetja e studentëve për të. Të gjithë besonin se Kadare do të ishte e ardhmja politike që po përgatitej në Shqipëri. Asnjë nga ne nuk e dinte se dy ditë pas atij takimi ai kishte pasur një letërkëmbim zhgënjyes me Ramiz Alinë, Sekretarin e Parë të KQ të PPSh.
Njeriun që e kishte takuar në shkurt dhe me të cilin kishte folur hapur. Raportet Alia-Kadare, që dominuan thuajse një vit ndryshimet shqiptare, nisën pikërisht këtu. Një letre të Kadaresë të muajit prill ku i kërkohej të bënte ndryshime më shpejt, Ramiz Alia i ishte përgjigjur me një kundërletër ku i kujtonte se në letrën e tij partia nuk përmendej askund. Letërkëmbimi i tyre është botuar i plotë. Siç thotë Kadare, shpresa e tij tek Alia si një lider i ndryshimit mbaroi atë ditë. Po atë ditë, ai vendosi që në rastin më të parë të kërkonte strehim politik në Francë. Përpara kësaj do të kishte edhe një përballje tjetër midis tyre, ajo te takimi i Alisë me intelektualët më 13 gusht 1990.
Ismail Kadare ishte personaliteti më i rëndësishëm në atë mbledhje dhe qendra e vëmendjes së të gjithëve. Por ai zgjodhi të heshtë. Iu shmang edhe pyetjeve direkte të Alisë, që kërkonte me çdo kusht të dinte mendimin e tij. Madje, përgjigjes së Kadaresë, “se këtë çështjen e pluralizmit, nuk e kuptoj”, iu kundërpërgjigj: “Këtu, ti je njeri që e di më mirë këtë!” Dy muaj më vonë Kadare kërkoi strehim politik në Francë, në zyrën e Ministrit të Jashtëm Francez, Roland Dyma.
Ishte 26 tetor 1990. E mbaj mend me detaje atë ditë. Në Tiranë po zhvillohej mbledhja e Ministrave të Jashtëm të Ballkanit. Ishte hera e parë që organizohej në Shqipëri. Në drekë kisha parë diplomatët që zbrisnin nga hotel Dajti drejt Pallatit të Kongreseve. Mbasdite isha në Bibliotekën e Akademisë së Shkencave kur Ben Blushi ma bëri me dorë nga jashtë, duke insistuar me shenja se kishte një lajm shumë të rëndësishëm: “Ismail Kadare kërkoi strehim politik në Francë”, më tha. Duhet të kesh jetuar në atë kohë për ta kuptuar efektin e asaj fjalie.
Pas ikjeve të ambasadave regjimi po kalonte një periudhë relativisht monotone. Kadare e ndezi sërish. Tirana ishte e gjitha si e dalldisur atë pasdite. Në Teatrin Kombëtar ku vihej në skenë “Nata me hënë” e Kadaresë, dyert u shpërthyen kanat. Më shumë sesa me një sallë ngjante me një stadium. Libraritë u boshatisën nga blerës që donin të kishin çdo kopje të mbetur të librave të tij. Bulevardi, oponenca reale e regjimit, gumëzhinte me një triumfalizëm që rrallë e kam ndier më vonë.
Edhe pse besoj se përshkrimi ka qenë një nga pikat e mia të forta në gazetari, këtë moment jam i paaftë ta riprodhoj atë që po ndodhte realisht. Nga çdo cep dëgjoheshin valët e VOA dhe zëri i Elez Biberajt që pak nga pak konfirmonte atë që tani e dinte gjithë Tirana. Kadare kishte ikur. Ikja e tij ishte në një mënyrë edhe fundi i regjimit. Edhe dita jonë e fundit e universitetit. Që nga e nesërmja nuk hymë pothuajse asnjë ditë në auditor. Dy javë më vonë, Konferenca Kombëtare e Talenteve të reja në Korçë u shndërrua thuajse në një manifestim. Kur Teodor Keko përmendi emrin e Kadaresë, salla u ngrit në këmbë e nisi të duartrokasë.
Kadare ishte vendosur ndërkohë në Paris nën mbrojtjen e qeverisë franceze. Një vit më vonë, kur Ramiz Alia shkoi për vizitë në Francë, i nisi një letër përmes një punonjësi të ambasadës: “Jam në hotel Crillion. Të pres të flasim për të mirën e Shqipërisë”. Kadare nuk shkoi dhe ata nuk u takuan më kurrë. Në maj 1992, Kadare u kthye në Shqipërinë pluraliste. Dola bashkë me një ushtri të tërë për ta pritur te dera e avionit. Disa kohë më parë i kisha dërguar një letër të gjatë me Remzi Lanin dhe ai ma kishte kthyer me librin e tij “Nga një dhjetor në tjetrin” me dedikim.
Për herë të parë e takova personalisht një pasdite të majit 1992, kur shkova ta merrja për një takim me studentë dhe intelektualë. Takimin do ta drejtoja unë. Isha 23 vjeç dhe i tregova gjithë atmosferën pas ikjes së tij. Atë që po ndodhte në universitet dhe në Tiranë. Ato javë që ndenji në Shqipëri u takuam shpesh. Ditën që po ikte qëlluam të dy në avionin e linjës Tiranë-Zyrih. Ai shkonte në Paris, unë në Strasburg. Nuk e dija nëse do kisha rast ta shihja sërish. Në fakt për thuajse 31 vite e kam takuar më shpesh sesa çdo njeri tjetër. Ai nisi ta ndajë jetën midis Parisit dhe Tiranës. Refuzoi çdo ftesë për t’u bërë pjesë e politikës; çdo propozim të çdo pesë viteve për t’u bërë President i Republikës. “Unë nuk mund të bëhem President i Republikës”, më tha një ditë, “unë jam diktator, shkrimtari nga natyra është diktator, nuk i pranon kundërshtimet”.
Kur ishte në formë rrëfente me një humor fantastik. Kishte edhe një sens autoironie. Tregonte sesi kishte vizituar Kinën në kulmin e revolucionit kulturor dhe se shkrimtarët i kishin çuar t’i takonin në orizore. Më pas i kishin transferuar në Vietnam, në kulmin e luftës me amerikanët. “Bombat binin diku afër”, rrëfente, “ndërsa ne na tregonin trase dhe flisnin për shumë armiq të vrarë. Kur u nisëm me avion, dritaret qenë zënë me batanije. Një moment dëgjuam një anuncim: ‘Kemi dalë nga hapësira ajrore e Vietnamit’. Shpërthyen duartrokitje”. Herë të tjera rrëfente për njerëzit e famshëm që kishte njohur në
jetë. Që nga presidentë e mbretër e deri tek Marçelo Mastrojani apo Milan Kundera. Shumë herë të tjera e kam takuar në Paris. Kam drekuar sa herë në shtëpinë e tij, me gatimet fantastike të Elenës. Ose kemi shëtitur bashkë në Parkun e Luksemburgut, në bulevardin Sen Zhermen, ose kemi kaluar kohë në kafenetë e Bulevardit San Mishel.
Më 2016-n, mora një ftesë për të asistuar në dekorimin e tij si Oficer i Lartë i Legjionit të Nderit. Në Francë ai kishte arritur gjithçka. Që prej vitit 1996 ishte anëtar i përjetshëm i Akademisë Franceze, struktura më elitare e mendimit dhe artit francez. Më 1989-n ishte ftuar bashkë me 200 njerëzit më influentë të planetit në festimet e 200 vjetorit të Revolucionit Francez. Në botë kishte marrë çdo çmim të mundshëm, veç Nobelit. Pikërisht çmimit që i ishte afruar më shumë në jetë.
Që herët në fillimet e tij. Fransua Holland, Presidenti i Francës kishte organizuar një ceremoni madhështore. Kishte dashur t’ia jepte vetë çmimin në Pallatin Elize. Mes duartrokitjeve nisi një fjalim të gjatë ku çdo emër dhe çdo personazh ishte kaq familjar për mua. Ndërsa ai fliste, nisa të kujtoja shumë prej bisedave që kishim bërë bashkë edhe në shëtitjet buzë detit në Qerret. Aty ku Kadare kishte ndërtuar një vilë që e kishte shumë për zemër dhe ku kalonte thuajse pa ardhur në Tiranë verat e tij.
Ndërsa shihja dekorimet madhështore të një prej sallave më të famshme të Francës; intonacionin e zërit të presidentit të saj dhe duartrokitjet që e pasonin, mendova se njeriu më pak i interesuar për të gjithë atë ishte Kadareja vetë. Dëgjonte shpërfillshëm, thuajse pa mendje. Çmimet dhe titujt janë shpesh konfirmim për pasiguritë e njerëzve. Kadare nuk ishte nga ata. Nuk kishte qenë kurrë. Ai ishte koshient i asaj që ishte dhe asaj që kishte sjellë e do linte mbrapa në këtë botë. Kam frikë se ai e kishte pasur këtë ndjesi, që atë ditë në moshën 13-vjeçare, kur duke kopjuar një nga tragjeditë më të famshme të Shekspirit, në qytetin e tij mesjetar, e quajti veten shkrimtar.
Kishte pasur të drejtë. Është një shkrimtar i vërtetë! Më i vërteti që unë kam njohur ndonjëherë!
