Një dorëshkrim, shtypur me makinë shkrimi, i dorëzuar në ambasadën shqiptare në Francë, kishte mbetur në sirtar, dekada e pabotuar; ishin mbresa udhëtimi nga etnografja franceze Zhaklinë, kur kishte përjetuar jetën e egër në veriun shqiptar, me bashkëshortin e saj Rene Benezech, etnograf i cili ka koleksionuar mbi 700 foto nga Shqipëria.
Luan Rama që e sjell në shqip këtë udhëtim, bashkë me historinë e koleksionit të famshëm, me sende dhe foto, që ruhen në “Muse de l’Homme” në Paris
Etnografja franceze Zhaklin Benezech mban një histori të veçantë: Lë dorëshkrim mbresat e një udhëtimi të ashpër në veriun shqiptar, në fundin e viteve ’30-të, e shtypur vetë me makinë shkrimi dhe që mbajnë korrigjimet me dorë si dhe foto të rralla. Në malet e Vermoshit, Zhaklinë u bë nune e një foshnjeje shqiptare, Pashkës; i kishte prerë flokët në mënyrë ceremoniale, kishte dhënë dhuratat e saj, një shami mëndafshi dhe monedha argjendi. Sipas traditës e maleve, familja i lë shenjë një pako llokume Rënese (etnograf, bashkëshortit të Zhaklinës) dhe çorape leshi të punuar nga nëna e foshnjës. Janë histori familjare që do të donte t’i kthehej pas atij udhëtimi. Por nuk ndodhi më.
Kjo eksperiencë e çiftit francez në veriun e Shqipërisë është transmetuar në“Radio- Francë”, pas kthimit të tyre në vitin 1939, regjistrim që ruhet bashkë me koleksionin e pasur të etnografëve, dhuruar muzeut “Musee de l’Homme”. Ata kanë treguar për pasurinë e kostumeve, zakonet, punimet e qelesheve, zbukurimin e armëve, historitë e Kanunit etj.
Ja çfarë shënojnë për malësorët: “… Sigurisht, vështirë të imagjinoja kostum më hijerëndë dhe njëkohësisht më të jashtëzakonshëm nga bukuria dhe me një prerje aq mjeshtërore, çka e bën xhubletën një përjashtim midis kostumeve më të habitshme fshatare, ku gjithçka duket se qëndron në valëzimin e ngjyrave. Prerja e kostumeve popullore shqiptare çka është një nga konstatimet që më ka bërë më shumë përshtypje, është gjithnjë mjeshtëria e rrallë e punimit të tyre. Kjo të çon gjithnjë drejt krijimeve me një origjinalitet të madh, me silueta veshjesh që nuk e kemi zakon t’i gjejmë diku tjetër. Dhe nuk dyshoj se artistët tanë të modës parisiane do të gjenin aty një burim të madh frymëzimi…”
Studiuesi Luan Rama tregon në këtë rast, se nisi të kërkonte më shumë rreth jetës së dy etnografëve francezë Rene dhe Zhaklinë Benezech, pse ky dorëshkrim mbeti për dekada e pabotuar në sirtarët e ambasadës?!
“Por habia më e madhe ishte se kur u riktheva në Musée du Quai Branly për të seleksionuar fotografitë, pashë se tashmë kisha të bëja me një fond edhe më të madh, prej 706 fotografish dhe pikërisht aty gjeta dhe personazhet që René dhe Jacqueline kishin takuar dhe që ai kishte fotografuar gjatë atij udhëtimi: Preng Calin me gruan e tij të vogël, Kol Petrushin me familjen e tij, Fran Zefi me gruan e tij, pater Antonin e kishës së Thethit, malësorët e rinj që i kishin gjetur një natë stuhie dhe i kishin nxjerrë gjer në shtëpitë e tyre, Frani, Nikolla, Gjergji… Të gjithë ishin aty. Ishte një koleksion i jashtëzakonshëm që meritonte padyshim një ekspozitë të madhe, pasi nuk ishin vetëm personazhet e peizazhet e veriut, por ishin skena të jetës shqiptare në disa qytete të Shqipërisë së vitit 1938”. tregon Rama.
Rama tregon se ekspozita e parë ku është përfshirë koleksioni i fotove të çiftit francez është hapur në Paris në nëntor të vitit 1965, nga ambasadori shqiptar Kristaq Misha si dhe autoritetet franceze. Zhaklinë Benezech vdiq në moshën 101-vjeçare, në vitin 2004, pa e vizituar më Shqipërinë. (Violeta Murati/Mapo)
(fragment)
E enjte, 27 tetor
Nuk hoqëm keq të ngriheshim para se të agonte, pasi dita nuk po zbardhte. Qielli ishte aq i zënë sa ashtu qorrazi do na duhej të bënim gati bagazhet dhe të gjenim materialet tona të shpërndara nëpër atë grumbull fasulesh. Ishte një nga ato ditë ku e vetmja gjë që mund të bëje, ishte të qëndroje në cep të zjarrit. Atje poshtë, në fushën e vogël të misrit, ku kuajt kishin kaluar natën, Asllani dhe Ismaili, më të ngrysur se vetë koha, vëzhgonin bagazhet pa vendosur të vinin dorë mbi to. Litarët ishin ngurtësuar nga lagështia e natës. Kuajve nuk ua kishin hequr shalët pasi ato ishin të lagura. Indiferent nga porositë e mia, më i zbehtë dhe i pakënaqur se kurrë, Asllani nguli këmbë të vendoste para kohe mbulesën e kuqe mbi shalën time, e cila sigurisht nga ai shi i imët, për disa minuta do të shndërrohej në një lloj sfungjeri. B. ishte i ngrysur në fytyrë më shumë se ndonjëherë tjetër. Ai bisedonte me xhandarin. Kryetari dukej më i ndryshëm dhe më i ngrysur se dje. Në thellësi të vetvetes, B. duhej të kishte shumë frikë të ndërmerrte atë etapë që për herë të parë do ta bënte pa xhandarë dhe në një zonë tjetër të shkretë e të virgjër.