“Letërsia është absolutisht shpërfillëse nga regjimi politik. Regjimi mund t’i bjerë më qafë shkrimtarit, por nuk mund ta ndryshojë dot letërsinë”. Kështu shprehet Ismail Kadare në një intervistë dhënë pedagoges së letërsisë, Lili Sula, përfshirë në librin me ese dhe studime “Kadare, leximi dhe interpretimi”, përgatitur nga prof. Ardian Ndreca.
Një ndër çështjet e prekura në këtë intervistë është edhe ajo e dorëshkrimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe” dhe konflikti me të venë e diktatorit, Nexhmije Hoxha. Si ia mori dorëshkrimin dhe pse ngulte këmbë Nexhmije Hoxha që ta mbante atë…
Kadare tregon se e mori dorëshkrimin me gjyq, me polici, duke thënë se e fyeu me qëllim publikisht Nexhmijen. “E mora me gjyq. Me polici. Enkas e fyeva publikisht. E mori veprën gjoja për ta ruajtur, pastaj e mohoi. Jo ma ka dhënë, jo s’ma ka dhënë. Dokrra të këtij lloji. S’e vërtetoi dot. Ia kam marrë me forcë.
Para një viti. Policia i tha se do të shkonte t’i bastiste shtëpinë. Për të mos u turpëruar, e dorëzoi vetë. Ky është rasti më flagrant” thotë Kadare. Sipas tij nga arkiva nuk ka humbur asgjë deri më tani. “Tentoi Nexhmije Hoxha me “Dimrin e vetmisë së madhe”, por, nuk ia arriti”.
Ju mund të pyesni: ç’do të thotë kjo?! Fjalët “zhdukja e dorëshkrimit” ngjajnë dramatike. Si mund të quhet dramatike zhdukja e dorëshkrimit të një vepre, e cila është botuar ndërkaq, madje në dy variante? Ky konstatim e ka bazën në një ngatërresë termash, karakteristike për diskurset tona të cekëta. Fjala “dorëshkrim” përdoret te ne pa përgjegjësi dhe për dorëshkrimin e mirëfilltë, atë “me dorë”, siç e tregon emri, edhe për versionin e daktilografuar ose të kompjuterizuar, që shërben si bazë për shtypshkrim.
Në rastin e Dimrit është fjala për dorëshkrimin e mirëfilltë, të shkruar me dorë. Është e natyrshme që dikush të pyesë: A është vërtet dramatike humbja e një dorëshkrimi të tillë në rastin kur vepra është botuar? Në një pamje të parë duket se dramaticiteti është i tepruar. Dhe këmbëngulja e N. Hoxhës për të mos dorëzuar dorëshkrimin, mund të merret për një lajthitje. Në të vërtetë s’është ashtu. Në një dorëshkrim prej 1300 faqesh me dorë, siç është ai i “Dimrit”, ka disa qindra fraza të shuara, të rishikuara, të zëvendësuara, gjatë procesit të të shkruarit. Dhe ato janë zakonisht ndër frazat më delikate të librit, të cilat nuk figurojnë në asnjë daktilografim. Ato përbëjnë historinë gjenetike të një vepre.
Zhdukja e tyre është një humbje e pazëvendësueshme për studiuesit, gjenetistët. Sidomos për një vepër të shkruar nën trysninë e tiranisë. Në këtë kuptim lind pyetja: Përse N. Hoxha kërkonte t’i mbante ose t’i fshihte ato qindra fraza? Dikujt mund t’i dukej se e bënte thjesht për ligësi, për të dëmtuar. Kjo s’përjashtohet, por ndërkaq mund të jetë edhe ndonjë arsye tjetër, gjithashtu meskine. Ka shpresuar se ndonjë nga shërbëtorët e saj të shumtë, ca gjysmëprofesorë a gjysmëakademikë, të përpiqen që prej frazave të shuara të nxjerrin të dhëna kundër shkrimtarit (mendime kontradiktore etj, etj.
E gjithë kjo është vërtet për të qarë e për të qeshur, ngaqë s’besoj se ka shkrimtar në botë që të shqetësohet për zhbirime të tilla. Që t’i bie shkurt, dorëshkrimi im gjendet në Arkivin e Shtetit dhe kushdo që dëshiron mund ta studiojë mbarë e mbrapsht” thotë Kadare.
