Në ditën kur Këshilli i Lartë i Prokurorisë u mblodh për të zgjedhur drejtuesin e ri të SPAK-ut, një nga institucionet më të fuqishme dhe më të ndjeshme të shtetit shqiptar, në sallë nuk ishin vetëm anëtarët e KLP-së: të pranishëm, të dukshëm dhe në numër të pazakontë ishin edhe ambasadorë të huaj të akredituar në Tiranë, një prani që formalisht nuk shkel asnjë normë ligjore, por që politikisht dhe institucionalisht hap një pyetje thelbësore për natyrën e pavarësisë së drejtësisë në Shqipëri — çfarë kuptimi ka ajo kur aktorë të jashtëm ndjejnë nevojën të jenë fizikisht të pranishëm në momentin e një vendimmarrjeje kaq sovrane?
Nga Albatros Rexhaj
Në ditën kur Këshilli i Lartë i Prokurorisë zgjodhi drejtuesin e ri të SPAK-ut, në sallë nuk ishin vetëm anëtarët e KLP-së. Në rreshtat e karrigeve, të pranishëm dhe vëzhgues, ishin edhe ambasadorë dhe përfaqësues të shumtë diplomatikë të akredituar në Tiranë. Prania e tyre nuk ishte e fshehtë. Përkundrazi, ishte e dukshme, e qëndrueshme dhe e përqendruar.
Në një demokraci të konsoliduar, ky fakt do të kalonte pothuajse pa u vënë re. Në një demokraci të brishtë, ai bëhet ngjarje politike.
Formalisht, nuk ka asgjë të paligjshme këtu. Konventa e Vjenës për Marrëdhëniet Diplomatike nuk ndalon praninë e diplomatëve në procese institucionale, për aq kohë sa ata nuk ndërhyjnë drejtpërdrejt. Por demokracitë nuk funksionojnë vetëm mbi bazën e ligjshmërive formale. Ato jetojnë dhe vdesin mbi perceptimin e pavarësisë.
Dhe pikërisht këtu fillon problemi.
Prania e ambasadorëve në një proces kaq delikat nuk ishte neutrale. Ajo ishte një mesazh. Jo domosdoshmërisht një mesazh i artikuluar, por një mesazh i kuptueshëm për të gjithë aktorët e përfshirë: ky proces po vëzhgohet nga jashtë dhe rezultati i tij ka rëndësi që shkon përtej Shqipërisë.
Në vende me institucione të forta, vëzhgimi ndërkombëtar është luks. Në vende me institucione të dobëta, ai shndërrohet në zëvendësim të besimit të brendshëm.
Prej javësh, në hapësirën publike qarkullonin thashetheme se qeveria kishte një kandidat të preferuar për drejtimin e SPAK-ut. Thashethemet, në vetvete, janë pjesë e pandashme e jetës politike dhe zakonisht zbehen kur proceset janë transparente dhe bindëse. Por në këtë rast, ato u përforcuan nga një fakt i ri: diplomatë të huaj kishin spikatur publikisht më herët prokurorin që në fund u zgjodh, ndërsa në ditën e vendimmarrjes u shfaqën në një numër dhe me një përkushtim të pazakontë.
Kjo krijon një pyetje që nuk mund të shmanget: pse ky kandidat dhe jo të tjerët?
Nëse përgjigjja është se ai ishte më i miri, atëherë procesi duhej të ishte i aftë ta demonstronte këtë në mënyrë të tillë që të mos linte hapësirë për dyshime. Nëse, përkundrazi, supozohet se kandidatët e tjerë konsiderohen të komprometuar ose potencialisht të komprometueshëm, atëherë problemi nuk është individi i zgjedhur, por vetë reforma në drejtësi. Një sistem që ka nevojë për “garanci” të jashtme për të besuar në prokurorët e vet është një sistem që ende nuk ka arritur pjekuri institucionale.
Në këtë pikë, çështja nuk është më zgjedhja e një drejtuesi, por mënyra se si konceptohet pushteti i drejtësisë. SPAK-u u ndërtua si institucioni që duhej të mishëronte pavarësinë absolute nga politika. Por pavarësia nuk është vetëm marrëdhënie me qeverinë vendore. Ajo është edhe marrëdhënie me faktorët e huaj. Një drejtësi që perceptohet si e mbështetur, e mbikëqyrur ose e “garantuar” nga ambasadat rrezikon të humbasë legjitimitetin e brendshëm pa të cilin asnjë hetim nuk ka autoritet real.
Nëse drejtuesi i ri i SPAK-ut perceptohet si “kandidati i ambasadave”, atëherë çdo hetim i ardhshëm ndaj elitave politike do të shoqërohet pashmangshëm nga një hije dyshimi më e rëndë se sa mungesa e pavarësisë formale: a kemi të bëjmë me ushtrim të drejtësisë, apo me një mekanizëm presioni politik të ndërmjetësuar nga jashtë? Në këtë narrativë, hetimi nuk shihet më si akt i ligjit, por si instrument ndikimi — një mënyrë për t’i mbajtur elitat politike të ekspozuara, të disiplinuara dhe të frikësuara; në rastin më të keq, të shantazhuara dhe të shtyra drejt një forme vasaliteti politik, ku bindja nuk buron nga Kushtetuta, por nga frika e ndëshkimit selektiv.
Edhe nëse kjo nuk është e vërtetë, edhe nëse asnjë presion real nuk ushtrohet, vetë dyshimi është shkatërrues. Ai e minon besimin publik, e delegjitimon institucionin dhe e zhvesh SPAK-un nga autoriteti moral pa të cilin drejtësia shndërrohet në procedurë pa besim.
Kjo është dilema klasike e demokracive të pas-tranzicionit: ndërhyrja ndërkombëtare shpesh vjen me synimin për të mbrojtur institucionet, por kur ajo bëhet e dukshme dhe e vazhdueshme, ajo fillon t’i zëvendësojë ato. Drejtësia nuk mund të funksionojë si mekanizëm disiplinimi i elitave në emër të stabilitetit gjeopolitik pa u kthyer në mjet presioni.
Në fund, mbetet një e vërtetë themelore: Shqipëria është një shtet i pavarur. Jo protektorat. Jo koloni. Çdo reformë që mbështetet më shumë në praninë e ambasadorëve sesa në besimin e qytetarëve rrezikon të jetë teknikisht funksionale, por politikisht e brishtë.
Drejtësia nuk mund të imponohet nga jashtë. Ajo ose ndërtohet nga brenda, ose mbetet përgjithmonë e huaj.
(Albatros Rexhaj është autor, dramaturg dhe analist me formim në studimet e sigurisë kombëtare dhe gati tri dekada përvojë në çështjet politike dhe të sigurisë.)
