Nga Lawrence E. Harrison*
Harrison, një akademik i njohur, ish-drejtues i USAID dhe autor së bashku me Samuel Huntington i një libri të famshëm mbi rolin e kulturës në progresin njerëzor, sjell debatet dhe diskutimet që u bënë në një simpozium në Universitetin e Harvardit, mbi rolin e kulturës në zhvillimin e kombeve, mbi ndërveprimet mes kulturave dhe shkëmbimet mes tyre.
Modeli kulturor: Simpoziumi i Akademisë së Harvardit
Në verën e vitit 1998, Akademia e Harvardit për Studime Ndërkombëtare dhe Rajonale vendosi të studiojë lidhjen në mes të kulturës dhe zhvillimit politik, ekonomik dhe shoqëror, para së gjithash për sa iu përket vendeve të varfra, por gjithashtu duke qenë e ndërgjegjshme për problemin e pakicave të pasuksesshme në SHBA. Ishim fatlumë të zgjonim interesimin e një numri të madh të studiuesve, të cilët janë përgjegjës për ringjalljen në studimet kulturore, si dhe të të tjerëve me pikëpamje kundërshtuese. Simpoziumi “Vlerat kulturore dhe progresi njerëzor”, u mbajt në Akademinë Amerikane të Arteve dhe të Shkencave në Kembrixh, Masaçusets, më 23-25 prill 1999, ku mori pjesë një audiencë e famshme.
Çështjet kryesore
Diskutimet dhe prezantimet në simpozium silleshin rreth pesë çështjeve kryesore, për të cilat unë flas në këtë pjesë dhe ofroj pikëpamjet e mia përkitazi me to: Lidhja midis vlerave dhe progresit; Universalizmi i vlerave dhe “imperializmi kulturor” i Perëndimit; Gjeografia dhe kultura; Marrëdhënia në mes kulturës dhe institucioneve; Ndryshimi kulturor.
Lidhja midis vlerave dhe progresit
Skepticizmi për lidhjen e vlerave kulturore me progresin njerëzor haset në veçanti në dy disiplina: ekonomi dhe antropologji. Për shumë ekonomistë, është aksiomatike se një politikë e mirë ekonomike që implementohet efektivisht, do të japë rezultate të njëjta pavarësisht nga kultura (e popullit përkatës). Problem këtu është rasti i vendeve multikulturore, në të cilat disa grupe etnike janë më të suksesshme se sa të tjerat, ndonëse të gjithë operojnë me rregulla të njëjtë ekonomikë. Shembuj janë pakicat kineze në Tajlandë, Malajzi, Indonezi, Filipine dhe SHBA, pakicat japoneze në Brazil dhe SHBA, baskët në Spanjë dhe Amerikën Latine, si dhe hebrenjtë kudo që kanë migruar. Drejtori i Bordit për rezerva federale, Alan Greenspan, ishte një nga tradicionalistët ekonomikë në këtë çështje – derisa mendoi përvojën e Rusisë pas-sovjetike. Ai filloi nga supozimi se njerëzit janë kapitalistë për nga natyra dhe së rënia e komunizmit “automatikisht do të themelojë sistem të ndërmarrjeve të ekonomisë së lirë.” Ai supozoi se kapitalizmi është “natyrë e njeriut.” Por përfundoi, menjëherë pas katastrofës ekonomike ruse, se “nuk ishte në pyetje aspak natyra, por kultura.” Fjalët e Greenspan-it paraqesin mbështetje të fuqishme për analizat dhe konkluzat e David Landes-it në The Wealth and Poverty of Nations, për të mos përmendur një varg zbulimesh për rëndësinë e kulturës dhe lidhjen e saj me progresin që kanë origjinën së paku te Tocqueville. Por fakt është se shumë ekonomistë ndihen të parehatshëm kur flasin për kulturën, veçanërisht sepse ajo paraqet probleme të përkufizueshme, është zor të vlerësohet ana sasiore dhe operon në një kontekst tejet kompleks me faktorë psikologjikë, institucionalë, politikë, gjeografikë dhe faktorë të tjerë. Problemi kryesor për shumë antropologë, dhe për shkencëtarë të tjerë shoqërorë të ndikuar nga ata, është tradita e relativizmit kulturor që e dominon këtë disiplinë në këtë shekull dhe refuzon vlerësimin e praktikave dhe vlerave të shoqërive të tjera.
Titulli i këtij artikulli mund të paraqesë problem për ata, të cilët ngurrojnë të bëjnë gjykime vlerësuese për kulturat e tjera. Shumë besojnë se kultura është, sipas përkufizimit, e harmonishme dhe adaptive dhe se konflikti dhe vuajtja është pasojë e ndërhyrjeve dhe imponimeve të jashtme. Megjithatë, disa antropologë e shohin kulturën shumë ndryshe, ndër ta sidomos Robert Edgerton, i cili thotë për këtë simpozium thotë: Njerëzit në kultura të ndryshme, qoftë urbane apo rurale, janë të aftë për ndjeshmëri, dashamirësi, bile edhe për dashuri, dhe nganjëherë mund të arrijnë të zotërojnë mahnitshëm sfidat e parashtruara nga mjedisi i tyre. Por ata po ashtu janë të zotë për të ruajtur besimet, vlerat dhe institucionet shoqërore që rezultojnë në mizori të pandjenja e të pakuptimta, vuajtje të panevojshme dhe marrëzi të mëdha në marrëdhëniet mes tyre dhe me shoqëritë e tjera, si dhe me mjedisin fizik në të cilin jetojnë.
Universalizmi i vlerave dhe “imperializmi kulturor” i Perëndimit
Ideja e “progresit” është e dyshimtë për ata që janë të bindur në relativizmin kulturor, për të cilët secila kulturë përcakton synimet dhe etikën e saj, që nuk mund të gjykohen me synimet dhe etikën e kulturës tjetër. Disa antropologë e shohin progresin si një ide, të cilën Perëndimi orvatet t’ia imponojë kulturave të tjera. Në raste ekstreme, relativistët kulturorë dhe pluralistët kulturorë mund të sjellin prova se perëndimorët nuk kanë të drejtë të kritikojnë institucionet, siç janë gjymtimi gjenital i femrave, djegia për së gjalli e grave të veja bashkë me burrat e tyre (një praktikë hinduse), bile as robërinë. Por pas gjysmë shekulli të revolucionit të komunikimit, progresi sipas domethënies perëndimore është bërë një aspiratë universale. Ideja e progresit – për një jetë më të gjatë, më të shëndetshme, më pak të rëndë, më përmbushëse – nuk është e kufizuar vetëm në Perëndim; ajo gjithashtu është e shprehur edhe në Konfucianizëm dhe në besimin e një numri të pakicave joperëndimore dhe jokonfuciane, që kanë arritur zhvillim të lartë – siç është rasti ta zëmë, me sikët indianë. Nuk po flas për progresin siç e përkufizojnë shoqëritë e begata konsumuese, ndonëse mënjanimi i varfërisë qartë është një nga synimet universale, dhe kjo pashmangshmërisht nënkupton nivele më të larta të konsumimit. Modeli i aspiratës universale është më i gjerë dhe sugjerohet në disa nene të Deklaratën Universale të Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut: Çdokush ka të drejtë të jetojë, të jetë i lirë dhe të ketë liri personale…njerëzit duhet të gëzojnë lirinë për të folur dhe për të besuar. …Të gjithë janë të barabartë përpara ligjit dhe kanë të drejtë, pa kurrfarë diskriminimi, për mbrojtje të barabartë. …Gjithkush ka të drejtë të marrë pjesë në qeverisjen e shtetit të tij, drejtpërsëdrejti apo përmes përfaqësuesve të zgjedhur në mënyrë të lirë. …Çdokush ka të drejtë për një standard të jetës të mjaftueshëm për shëndetin dhe mirëqenien e tij e të familjes së tij, përfshirë këtu ushqimin, veshmbathjen, strehimin dhe kujdesin mjekësor dhe shërbimet e nevojshme shoqërore. …Çdokush ka të drejtë për arsimim.
Në 1947, Këshilli ekzekutiv i Asociacionit Amerikan të Antropologjisë vendosi të mos nënshkruajë deklaratën duke pasur për bazë se i është një dokument etnocentrik. Pavarësisht nga pikëpamja e tyre, besoj se shumica e njerëzve të planetit do të pajtoheshin me pohimet vijuese: Jeta është më e mirë se vdekja, shëndeti është më i mirë se sëmundja, liria është më e mirë se robëria, mirëqenia është më e mirë se skamja, arsimimi është më i mirë se padituria, drejtësia është më e mirë se padrejtësia.
Richard Shweder, i cili pajtohet me vendimin e këshillit ekzekutiv të Asociacionit Antropologjik Amerikan e sheh këtë simpozium (ashtu siç edhe e titullin punimin e tij) si një “Mendjemadhësi e Botës së Parë” promovuar nga “evangjelistët e rinj.” Prania e tre pjesëmarrësve nga Bota e tretë, Daniel Etounga-Manguelle, Mariano Grondona dhe Carlos Alberto Montaner, të cilët besojnë se vlerat tradicionale kulturore janë themel i varfërisë, autoritarizmit dhe padrejtësisë, si në Afrikë, po ashtu dhe në Amerikën Latine, paraqet sfidë të drejtpërdrejtë për pikëpamjet e tij. Shweder iu përgjigjet atyre duke i quajtur përfaqësues jo të vërtetë të shoqërive të tyre, si “intelektualë kozmopolitë”, për të cilët “planet për udhëtim janë më të rëndësishme se sa stërgjyshërit e tyre”, që “kërkojnë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës udhëzim intelektual e moral dhe ndihmë materiale.” Debati midis Etounga-Manguelle-it, Grondona-it dhe Montaner-it në njërën anë dhe komentit të Shweder-it në anën tjetër, vazhdon. Ky këmbim i vështrimeve na zgjon pyetjen se mos disa antropologë po merren me një lloj imperializëm antropologjik, i cili do të fusë kulturat në konservë. Me gjasë, Shweder është i vetëdijshëm për këtë rrezik, kur thotë: “Një kulturë ‘të vërtetë’ do ta kisha përkufizuar si një kulturë që meriton respekt, si një mënyrë jetese që është e mbrojtur përballë kritikës nga jashtë.” Nëse ka kultura që “meritojnë respekt”, atëherë me sa duket ka kultura që nuk meritojnë respekt, gjë që sugjeron se Shweder-i në fakt pajtohet me pikëpamjet e Robert Edgerton-it. Kështu Richard Shweder na del jo aq “heretik” siç deklarohet.
Gjeografia dhe kultura
Në këtë kaptinë, Jeffrey Sach vë theksin mbi gjeografinë dhe klimën si faktorë vendimtarë të shpjegimit të zhvillimit ekonomik. Pikëpamjet e tij nxorën librin rishtas të botuar të Jared Diamond, Guns, Germs and Steel, i cili nxjerr përfundim se “dallimet e habitshme në mes të historive afatgjata të popujve të kontinenteve të ndryshme vijnë jo nga ndryshimet e lindura në vetë popujt, por nga mjediset e tyre të ndryshme.” Është e qartë se gjeografia, duke përfshirë pasuritë natyrore dhe klima, janë faktorë të rëndësishëm për të shpjeguar pasurinë dhe varfërinë e popujve. Gati të gjitha shtetet demokratike të zhvilluara shtrihen në zona të buta dhe shumica e vendeve të varfra zënë vend në zonat tropikale. Por përjashtimet janë të dukshme dhe të rëndësishme: Rusia shtrihet në gjerësi gjeografike të njëjtë me Europën Veriore dhe Kanadanë shumë të përparuara dhe demokratike. (Mund të shtojmë se shtetet e Europës Veriore dhe Kanadaja njihen si dy nga dhjetë shtetet më pak të korruptuara në botë, ndërkohë që Rusia shfaqet si një ndër dhjetë shtetet më të korruptuara në botë.) Singapori, Hong Kongu dhe gjysma e Tajvanit janë në zonën tropikale. Suksesi i tyre, që radhitet me atë të Japonisë, sugjeron se Konfucionizmi po tregon sukses gjeografikisht, ashtu siç ka sukses Koreja Veriore; pakicat kineze në Tajlandën tropikale, Indonezi, Malajzi dhe Filipine; dhe pakicat japoneze në Perunë tropikale dhe Brazil.
Gjeografia nuk mund të shpjegojë në mënyrë të mjaftueshme dallimin në mes të veriut dhe të jugut në Itali; dallimin e krahasueshëm në mes të Guatemalës, Hondurasit, El Salvadorit dhe Nikaraguas në një anë dhe Kosta Rikas në anën tjetër; dëshpërimin e Haitit, njëherë koloninë më të pasur të robërve për përpunimin e kallamit të sheqerit në Karaibe dhe prosperitetin e Barbados, ish-kolonisë së këtij llojit të robërve. Siç mund të vërejmë tri vendet e zonës së butë në Amerikën Latine – Argjentina, Uruguai dhe Kili – akoma nuk gëzojnë prosperitetin e Botës së Parë dhe që të tria kanë përjetuar diktaturë ushtarake në vitet ‘70 dhe ‘80. Në kaptinën e tij konkluduese, Jared Diamond bën një shënim në lidhje me fuqinë e mundshme të kulturës:
Faktorët kulturorë … përvijohen në … tiparet e kulturave njerëzore (që) janë të ndryshme në botë. Disa nga këto ndryshime pa mëdyshje janë fryt i ndryshimit mjedisor … por shtrohet pyetja për rëndësinë e mundshme të faktorëve lokalë kulturorë që nuk kanë lidhje me mjedisin. Një faktor i vogël kulturor mund të rrjedhë nga shkaqe lokale kulturore të parëndësishme dhe të përkohshme, të ngulitet dhe pastaj të përgatisë shoqërinë drejt zgjedhjeve më të rëndësishme kulturore. … rëndësia e këtyre faktorëve përbën një pyetje të madhe të pa përgjigjur.
Marrëdhënia në mes të kulturës dhe institucioneve
Të përsërisim, kultura nuk është një variabël e pavarur. Ajo ndikohet nga një numër faktorësh të tjerë, ta zëmë nga gjeografia dhe klima, politika dhe teket e historisë. Duke qenë i vetëdijshëm për raportin ndërmjet kulturës dhe institucioneve, Daniel Etounga-Manguelle, thotë: “Kultura është nëna; institucionet janë fëmijët.” Kjo është veçanërisht e vërtetë për një periudhë të gjatë kohore. Në periudhë të shkurtër kohore, ndryshimet institucionale, shpeshherë të nxitura nga politika, mund të ndikojnë në kulturë, përfundim ky në përputhje me vrojtimet e urta të Daniel Patrick Mounihan-it. I këtillë deri në një masë ishte rasti kur Italia zgjodhi të decentralizojë politikën dhe administratën publike në 1970, një rast për të cilin ka bërë kronikë Robert Putnam në Making Democracy Work. Megjithëse përfundimi qendror i Putnam-it është se kultura qëndron në rrënjë të shumicës së dallimeve në mes të Veriut dhe Jugut në Itali, ai gjithashtu vërejti se decentralizimi ka ndihmuar një shkallë të mirëbesimit të ndërsjellë, moderimit dhe kompromisit në Jug, e njëjta zonë patologjia sociale e së cilës është analizuar si një dukuri kulturore nga Edward Banfield-i në The Moral Basis of a Backward Society.
Marrëdhënia në mes të institucioneve dhe kulturës preket në mënyrë të përsëritur në punimin e Douglass North-it, përqendrimi i të cilit është më tepër tek institucionet sesa te kultura, i cili mund të pajtohet me vrojtimet e Etounga-Magnuelle-it. Në Institutions, Institucionale Change, and Economic Performance, North identifikon “detyrimet dhe kufizimet joformale” apo evoluimin institucional si diçka që vjen “nga informata shoqërisht e transmetuar (që është) pjesë e trashëgimisë, të cilën e quajmë kulturë… (dhe që është) një strukturë konceptuale e bazuar në gjuhë për të koduar dhe interpretuar informatat, të cilat shqisat ia tregojnë trurit.” North më pas shpjegon evoluimin e ndryshëm të ish-kolonive britanike dhe atyre spanjolle në Botën e Re në këtë mënyrë: Në të parën, sistemi institucional është zhvilluar në atë mënyrë që lejon shkëmbim të ndërlikuar impersonal/objektiv të nevojshëm për stabilitetin politik dhe për të zënë përfitimet potenciale dhe fuqitë ekonomike të teknologjisë moderne. Në të dytën, marrëdhëniet personale akoma janë çelësa për shumicën e shkëmbimeve politike dhe ekonomike. Ato janë pasojë e një sistemi të zhvilluar institucional, që nuk prodhon as stabilitet politik as realizim të qëndrueshëm të fuqive të teknologjisë moderne.
Ndryshimi kulturor
Ndër të gjithë pjesëmarrësit dhe audiencës ekzistonte konsensusi se vlerat kulturore ndërrojnë, megjithëse në të shumtën e rasteve ngadalë. (Qëndrimet ndërrojnë më shpejt – në Spanjë zhvendosja nga qëndrimet autoritare tek ato demokratike për qeverinë është një shembull i kësaj.) Një nga çështjet më të diskutueshme në simpozium, një çështje që dominoi në sesionin përmbyllës, ishte se sa duhet të integrohet ndryshimi kulturor në konceptualizimin, bërjen e strategjisë, planifikimin dhe programimin e zhvillimit politik dhe ekonomik. Çështja bëhet edhe më e diskutueshme kur nisma për ndryshime të këtilla vjen nga Perëndimi, siç ishte rasti me këtë simpozium. Antropologët kanë punuar për më shumë se dy dekada për zhvillimin e institucioneve si Banka Botërore dhe USAID. Veçse, pothuaj në të gjitha rastet, përpjekjet e tyre kanë pasur për qëllim të informojnë vendimmarrësit për realitetet kulturore që duhet të pasqyrohen në projektimin e politikave dhe programeve dhe në ekzekutimin e tyre. Disa intervenime janë projektuar për të përkrahur dhe reklamuar ndryshimin kulturor, dhe vërtet e gjithë ideja e përkrahjes së ndryshimit kulturor ishte tabu. Një tabu e ngjashme ka ekzistuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës për sa i përket shpjegimit kulturor të arritjeve të dobëta të nxënësve të grupeve etnike. Kjo çështje u shtrua nga Richard Lamm, moderator i komisionit për kulturë dhe pakica amerikane, kur bëri pyetjen vijuese: “Përafërsisht gjysma e studentëve në shkollat hispanike në Kolorado dhe gati në të gjitha shtetet e tjera në perëndim largohen nga shkolla. Deri në ç’masë mundet apo duhet shteti i Kolorados të shikojë në faktorët kulturorë si shkaktarë të kësaj?” Nathan Glazer nxjerr në pah se një nga arsyet pse nuk pëlqehet të krahasohen kulturat është se kjo prek nervat tejet të ndjeshme të vetërespektit shtetëror, etnik dhe personal duke kumtuar idenë se disa kultura janë më të mira se të tjerat, së paku në kuptim të asaj se ato bëjnë më shumë për të kontribuar në mirëqenien e njerëzimit. Glazer lë të kuptojë se risku i gjurmimit të shpjegimeve kulturore, së paku në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, mund të jetë më i madh se sa fitimi, veçanërisht sepse përzierja e kulturave zbut dallimet fillestare. Por pyetja e Richard Lamm-it mund ta vë në dyshim këtë. Debati i Lamm-t dhe Glazer-it nxjerr në pah çështjen se nga çon ky simpozium – si duhet të përcillet ai. Nëse disa vlera kulturore janë pengesa themelore të progresit – nëse ato ndihmojnë të shpjegohet pesha e rëndë e problemeve të varfërisë dhe padrejtësisë në një pjesë të madhe të Botës së Tretë – atëherë promovimi i ndryshimit kulturor nuk ka alternativë. Kjo nuk ka nevojë, në të vërtetë nuk duhet të shihet si imponim i Perëndimit. Daniel Etounga-Manguelle, Mariano Grondona dhe Carlos Alberto Montaner nuk janë të vetmit afrikanë dhe latino-amerikanë, të cilët kanë ardhur në përfundim se kultura ka rëndësi. Në të vërtetë, ka shumë njerëz nga shtresa të ndryshme shoqërore, së paku në Amerikën Latine, të cilët kanë përfunduar se ndryshimi kulturor është i duhur dhe i domosdoshëm dhe po marrin hapa për të promovuar këso ndryshime – në shkolla, në kisha, në vendet e punës, në politikë. Ata dëshirojnë të kuptojnë më mirë se çfarë është ajo në kulturën e tyre, që po i pengon aspiratat e tyre për një jetë më të drejtë, më të begatë, më të plotë dhe më të denjë – dhe çfarë mund të bëjnë për të nxitur ndryshim.
*akademik amerikan, drejtor i Shkollës Tufts
