Nga gjiri popullit, përherë kanë dalë tregime të ëmbla, të bukura edhe kuptimplotë, një nga keto tregime, eshte edhe rrëfenja; Plakat e Marsit. Kush ishin valle?! Apo janë thjesht një imagjinatë treguese duke cilësuar Marsin si të pabese!
Çdo muaj Mars kur moti pëson ndryshime të ndjeshme duke na treguar se miti i ”Plakes” bëhet më i gjallë.
Sipas rrëfimeve brez pas brezi, në fillim apo në fund të marsit (në varësi të interpretimit sipas krahinave), janë te ashtuquajturat ”Plaka”, të cilat sjellin edhe mot të ftohtë në të gjithë vendin. Specialistët Etnografë tregojnë se gojëdhëna e ”plakës” është e lidhur ngushtë me mënyrën se si njerëzit atëherë i konceptonin ndryshimet e motit dhe natyrës.
Sipas gojëdhënave Shqiptare, mali Tomor është vendi ku plaka u ngri nga i ftohti me bagëtinë e saj nga ditët që mori hua muaji Mars. Ndërsa në disa krahina të vendit ky mit kujtohet në fillim të muajit, kur marsi i mori ditë borxh shkurtit, gjë që shpjegon edhe shkurtësine e këtij të fundit. Ndërsa për krahina të tjera, ajo kujtohet në dy ditët e fundit të marsit.
Një rrëfenjë tjetër.
Dikur paska qenë një plakë, e cila thuhet se ka dalë me gjithë familjen e vet dhe bagëtine, tre dite para ditës se pranveres, ne stanet e bjeshkëve. Por koha e pranverës së hershme e tradhtoi Plakën! Tre dite me pas moti u prish shumë shpejt. Thuhet se ato ditë paska fryre erë e madhe me shi dhe deborë, për tre ditë e tre netë rresht deri sa me pas moti është qetesuar.
Por Plaka, familja dhe bagëtia e saj, ishin ngrirë nga të ftohtit dhe ishin shnderruar ne gur. Madje gojdhëna thotë se ne ate vend sot gjendet nje gur si në formën e një Plake, ku edhe sot e kësaj dite, aty buron ujë, që thuhet se janë lotët e Plakës. Me ketë tregim lindi legjenda e te ashtuquajturave ”Plakat e Marsit”, e cila sot përdoret si një metafor në pragun që ndan stinën e dimrit me ate te pranverës, përkatesisht mes 14 marsit dhe 14 prillit, kohe pas te ciles besohet se ka ardhur pranvera e vërtete, sepse 14 prilli sipas legjendes shënon 1 marsin, ardhjen e stinës së ngrohtë e të luleve.
Gojedhëna e hershme rrjedh nga zonat e veriut te Shqipërisë, dhe thuhet se në muajin Mars, Plakat, pra nënat dhe gratë e moshuara, duhet t’i marrim me të mira, t’u permbushim dëshirat e kërkesat, t’u gatuajmë ëmbëlsira, përndryshe hidhërimi i tyre prish motin, me furtunë, shi dhe borë.
Plakat e marsit janë shtatë.
Ato moren leshin e bagëtise që kishin qethur dhe dolën në një lëndinë për të tjerrë e për të bërë muhabet me njëra-tjetrën. Gjatë bisedes njera nga plakat i ngriti kënge muajit Mars duke i thene se tani dimrin e hodha e i merrte të keqen. Kengen e kenduan te gjitha plakat me radhë. Marsi i dëgjoi dhe i ngriu te shtata! Thonë se plakat jane ngurtesuar dhe çdo vit ne muajin mars bie shume shi e bën ftohtë për shtatë dite.
Ky version eshte ne Shqiperine e jugut, ndërsa nga veriu thone se mullizeza (lloj shpendi) çeli zogjte qe ne Mars, por edhe ajo filloi ta shante Marsin: ”Mullizeza zogjt i celi, na marsh te keqen Mars kaceli”.. edhe këtë muaji Mars e ngriu me te gjithe zogjte e saj ne fole. Edhe ketu numri i mullizeëes me zogjte e saj është shtate, qe tregon veçse per nje binjakëzim te gojedhenes. Fakt qe e mbeshtet eshte se edhe plakat edhe mullizeza ishin me të zeza.. Plakat me roba te zeza ndersa mullizeza me pupla te zeza.
(Kjo gojedhene i ka rënjet ne besimin pagan.)
Nga konstatimet e bëra 10 vitet e fundit, meteorologet pranojnë se tre ditët përmbyllëse të marsit kanë sjellë mot te ftohte dhe me reshje, prilli hyn i ngrohtë për të vijuar më pas me ditët e ftohta.
