Intervistoi: Reldar Dedaj
E kisha menduar gjatë, shumë gjatë, një intervistë me shkrimtarin Agron Tufa. Vetë mendimi, si diçka sipërfaqësore, për t’a intervistuar nuk është ajo që kisha menduar dhe nuk është thelbi i asaj ‘gjësë’ që përkufizon hyrjen e kësaj interviste. Matanë është një portë. Një çarje që të shpie diku. Nuk ngjason as me atë portën që dikush pandeh ta ketë lexuar tek Dante Alighieri te Parajsa e Komedisë, ku hyet pa kthim. Përkundrazi, ajo është një portë që nuk e mbyll dot me këmbë, por je i shtërnguar ta lësh hapur për të tjerë, në një rast fatlum, dhe ta gjesh hapur kur të dalësh në kthim
Agron Tufa është një autor prodhimtar në shumë vepra dhe zhanre dhe në çdo vepër, ashtu siç mund t’a prisnim nga çdo shkrimtar i racës, ka ditur për bukuri të vendosë pervojën personale, shenjat e traditës, kujtesën, dilemat e sotme dhe të nesërme, për t’u spikatur si një prej autorëve më të artikuluar dhe të zëshëm të bashkëkohësisë shqiptare.
Personazhet e tij, që jetojnë kudo në Shqipëri, kërcënohen nga puna e tyre, jetët e tyre dashurore, ekulibri, identiteti i tyre. Ata kanë ardhur gjithmonë tek ne, gjatë një momenti vërtetësie: rrëfimi, çlirimi, ankthi dhe magjepsje. Këto ndjenja mbeten të pakuptueshme, kaq të pashpjegueshme sa mund të thuash me plot gojën se arti i hollë dhe i goditur i Tufës është një art pasojash, asnjëherë shkaqesh.
“Një intervistë me Agron Tufën? Më së fundi do të kuptojmë diçka!”. Kështu më kanë thënë disa miq kur i lajmërova se do bëja këtë bisedë me ju. Tregojnë se poezia dhe proza, në ditët e sotme, e kanë humbur lexuesin. Ju, z.Tufa si e përjetoni këtë fakt?
Agron Tufa: Jo krejt ashtu… jo krejt e saktë. Lexuesit nuk janë turmë që mblidhen në një miting, që të mund të shërbejnë si tregues të diçkaje. Është e vërtetë se krahasuar me numrin e lexuesve të para viteve 1990, numri i lexuesve ka rënë ndjeshëm. I bie që disa lexues vazhdimisht kanë dezertuar nga leximi. Ku të kenë shkuar vallë? Nëse nuk lexojnë, atëherë me çfarë merren? Pra, merren me diçka tjetër që është jo lexim i letërsisë. Dhe ajo tjetër që është jo leximi i letërsisë, është diçka më e lehtë, më pasive se leximi i librave artistikë. Dhe kush mund të jetë më i lehtë e më pasiv se leximi? Gjithë gama argëtuese e mjeteve dhe teknologjisë audiovizuale: hapësira pa kufi e internetit, televizori, gjeneratat e Ifone dhe androidët, etj. Te gjithë dezertoret e leximit ndjehen komodë në këtë sferë. Pra, ata kanë patur lidhje të dobëta me leximin dhe kanë synuar prej leximit kënaqësi sipërfaqësore, jo kredhjen e thellë meditative, kreative. Dhe mirë kanë bërë! Sot kemi një diferncim të sferës së leximit. Vërtet lexues ka më pak, por ama ata janë më besnikë e më cilësorë. Personalisht këta të fundit e pasurojnë leximin, i japin librit dimensionin e vërtetë. Për të tillë lexues ia vlen të shkruash.
Për t’ju lexuar, duhet të kesh nocione jo vetëm të filozofisë, por edhe të psikoanalizës, historisë, të letërsisë dhe të gjuhësisë…?
A.T: Jo me domosdo. Duke pasur disa shtresa kuptimore, veprat e mia lexohen edhe nga nje lexues me arsimim modest. Por, sigurisht, ata që njohin filozofinë, psikoanalizën, mitologjinë etj., shpërblehen më bujarisht me nivele më të pasura semantike dhe nëntekste e aludime, që përbëjnë kodin e shumëfishtë të teskteve të mia. Gjuha e lëtërsisë është një kopsë që mbërthen disa plane realitetesh, në të cilat dikush depërton më pak, dikush më shumë.
A keni kujtime prej frikës?
A.T: Në të gjitha kuptimet që ta marrësh “frikën”, ajo është e aftë si përjetim, të të ngarkojë me kujtime, madje të pashlyeshme. Unë nuk bëj përjashtim. Madje si element letrar e motivues frika është një katalizator në deformimin apo shpërbërjen e personalitetit të personazhit.
Jeni një nga shkrimtarët që interesohen për psikoanalizën, që i jepni një vend në vepër, jo vetëm si një referencë e thjeshtë, por si një levarashmëri e vazhdueshme. A ka në të arsye filozofike, sipas interesit tuaj?
A.T: Nuk besoj se jam nisur nga kjo premisë. Së paku, nëse pskoanaliza është e pranishme në jetën psikike dhe aktet e protagonistëve të mi, këtë s’e kam bërë me qëllim. Thjesht realitetet e dhunshme, traumat e fëmijërisë që përcaktojnë “unin” e heroit, e përftojnë këtë dimension mazokist, sadist apo sadomazokist. Më tepër kjo është taksa që paguajnë shoqëritë e ndrydhura dhe të terrorizuara nën peshën e dhunës diktatoriale. E kaluara e personazheve është e vazhdon të mbetet një llogari e pashlyer dhe e pashlyeshme. Ajo na përcakton në atë që kemi qenë, në atë që jemi e që do të jemi.
Atëherë, cila është lidhja mes përvojës suaj në psikoanalizë dhe shfrytëzimit të saj si humus ndërtues për librat tuaj?
A.T: Psikoanalizën e kam studiuar si pjesë të psikologjisë dhe raportet e mia me të kanë qenë gjithnjë të përmbajtura, deri diku dhe ironike, për shkak të teprimeve të saj. Psikoanaliza klasike, ajo e Frojdit dhe Jungut, vërtet më duket e tepruar dhe e tejkaluar. Për më tepër, si shkencë racionale e bazuar në zinxhirin shkak-pasojë, mund të them se nuk më tërheq dhe njëmend e meriton të tallesh me të. Mua më tundon ana irracionale e dukurive, habia e pashpjegueshme, varësitë misterioze që krijohen nga përvoja, veta dhe rrethana. Pra më intereson jo ngjarja si vaki, por “habia” se si është e mundur që njeriu t’i nënshtrohet një diktati, apo si është e mundur t’i shpërfillë frikërat dhe të tejkalojë vetveten. Frika shkon gjithnjë dorë për dore me guximin e çmendur. Në shumicën e rasteve heronjtë e romaneve të mia janë në kapërcim të adoleshencës, në pikën delikate kur formohet personaliteti, kur vihet në provë karakteri, burrërimi apo rënia, kur ata duhet të bëjnë një zgjedhje përballë situatave diabolike të tundimit dhe kompromentimit. Konflikti midis romantikës idealiste dhe realitetit të vrazhdë banal që tenton t’i përpijë. Duke bërë zgjedhjet e tyre, ata përcaktojnë definitivishtë edhe pjesë e cilës ane bëhen. Kontrata me djallin është një metaforë e vjetër e njerëzimit, që në mënyrën e vet i shtrohet gjithkujt. Letërsia nuk është se i zgjidh këto probleme dhe nuk përçon moral në kuptimin e drejtpërdrejtë: ajo rrëfen se si një shpirt i dlirë shpik armët e liga për mbijetesë dhe korruptohet pariparueshëm, humb “parajsën” e dlirësisë. Ndërkaq qëndresa shoqërohet shpesh me mënjanimin, neveritjen, sikundërse dhe me margjinalizimin e heroit.
Cilët janë shkrimtarët që ju vozisni më shpesh në jetën tuaj?
A.T: Janë shumë dhe shtohen vazhdimisht. Të përhershëm janë Homeri dhe Dantja; Gogoli, Dostojevski, Kafka, Çehovi, Prusti, Xhojsi, Nabokovi, Huan Rulfo, Borhesi, Mandelshtami, Brodskij, Rilke, Celani etj.
Në shumë autorë ekziston ideja se shpeshherë ata i kap një lloj “krize” në lidhje me librat e tyre, ju personalisht, jeni gjendur në të tillë ndjesie dhe kjo aksh gjë, mos ju ka bërë të ktheheni kundër vetë materialit tuaj dhe të urreni librin që keni bërë. A ka gjithmonë ndonjë krizë për çdo libër?
A.T: Jo, jo, asgjë e tillë. Mendohem mirë kur e botoj një libër. Krizë për mua është vetëm koha e pamjaftueshme. Mua më duhet vetëm kohë dhe asgjë më tepër. Dhe pikërisht ajo më mungon dëshpërueshëm. Shkrimi për mua është festë, pavarësisht lëndës që ke në duar, qoftë ajo dhe tragjike apo e përzishme. Kurrë nuk e kam kuptuar “krizën krijuese”. Ndoshta “kriza” u vjen atyre tipave të shkrimtarëve që e kanë mbivlerësuar shumë veten dhe rolin e tyre. Ka gjithmonë diçka alternative me të cilën duhet të merret një shkrimtar. Ideja e “bllokimit” më duket qesharake, më bën të shkrihem gazit.
Një shkrimtar origjinal, është produkt i një vetëdije të re shoqërore-filozofike, apo thjesht, produkt i një vetëdije gjuhësore? Si qëndron puna në rastin tuaj?
A.T: Origjinaliteti i një shkrimtari (dhe gjithë origjinalitetet e tjera) janë produkt i vetëdijes (më saktë, pavetëdijes) së gjuhës së tij, stilit, manierës se si depërton në thelbin e artit. Pastaj, dihet, tek gjuha është e tretur dhe ndërgjegja shoqërore dhe jo anasjelltas. Një shkrimtar me vetëdije të spikatur shoqërore, por pa vetëdije gjuhësore, është thjesht një grafoman patetik, i mërzitshëm si një gazetë. Maksimumi i mundshëm që mund të përfaqësojë një shkrimtar a poet, është gjuha e tij, niveli artistik i gjuhës. Tek gjuha janë të shkrira të gjitha të tjerat.
Mos po kërkonit luftë kur shkruat romanin ‘Dueli’?
A.T: Madje luftë të pakompromis. Vetëm se jo në nivele vulgare. Ideja e duelit shpihet gjithë e më fort në sfera të metafizikës, irracionales, transcedentales. Ajo ka të bëjë me higjenën e ndërgjegjes dhe të lirisë, të privatësisë dhe të kurajës, të thellësisë dhe vizionit që rrok gjithë strukturën e Qenies.
Heroi juaj duhet të jetë gjithmonë i zemëruar, i mbytur me probleme, apo duke u ankuar?
A.T: Varet. Duhet si fillim një situatë. E rëndomtë apo e ekstremale. E rëndësishme është që duke e ndriçuar atë përmes akteve të veta, lexuesi të harrojë si ai është një personazh, por se vakitë e trasnformimet po i ndodhin atij, ta verë lexuesin në të njëjtin refleks ekzistencial, në të njëjtën morsë realiteti. Prandaj duhet lexues aktiv, bashkëpjesëmarrës në një akt që është sa i shkrimtarit, aq dhe i lexuesit. Kjo do të thotë ta marrësh seriozisht leximin, çka do të thotë, që ti, si shkrimtar, të mos e bësh lexuesin të mendojë vazhdimisht se është “duke lexuar”, por ta kësh përfshirë atë në aktin e leximit, në mënyrë të tillë, që ai asnjëherë të mos e çojë nëpër mend se është “duke lexuar”. Nëse lexuesin e shoqëron gjatë gjithë aktit të leximit bindja se ai “po lexon” një roman, unë si autor kam dështuar. Më e mira është që dhe lexuesi ta flakë librin tej e të merret me një punë më të fisme. Letërsia nuk shkruhet me shtërzime, as duke përplasur kokën pas murit, sikundërse leximi duhet të jetë festë dhe jo torturë.
Ju jeni shkrimtar, në librat tuaj ka heronj, që janë gjithmonë në transformim. Ju si jeni në krahasim me këta. Si mund ta përshkruani vetveten?
A.T: Edhe unë jam në transformim të pandërprerë nga libri në libër: tranformimi im nuk është si i personazheve, nuk ndodh në karakter, por në gjuhë, në nivelet stilistike, në zgjidhjet formale e kompozicionale. Nëse ajo botë që kam krijuar nuk është kontradiktore me logjikën artistike, nuk “kërcet”, nuk prish harmoninë e stilit, atëherë unë jam në kërkim të modeleve të reja, të një puzzle artistik sa më të larmishëm, d.m.th., drejt përsosjes së një harmonie dhe uniteti të stilit dhe diksionit. Dhe bota, thotë një poet, përditë përsoset: atë e përsosin punëtorët dhe poetët.
