Nga Blendi Fevziu –
Ai e hapi vetë derën e apartamentit të tij, në piazza Lagosta, dhe me një vështrim të hutuar sikur nuk kishte asnjë lidhje me ne, na u drejtua gjysëm shqip e gjysëm italisht. Hajde, hajde, venite dentro!
Visar Zhiti po i thoshte diçka nga e cila kapa vetëm emrin Maestro, me të cilin ju drejtua, ndërsa unë ngela krejt i hutuar nga veshja e tij. Kishte një pulovër të bardhë leshi, një palë pantallona blu dhe një shall të verdhë mëndafshi, që e kishte lidhur rreth qafës si ndonjë adoleshent ekstravagant që do të hutojë të dashurën. Në këmbë kishte një palë pandofla të fryra që përfundonin në majë me fytyrën e Tomit, maçokut të famshëm të filmave vizatimorë. I mësuar me piktorët shqiptarë të standartizuar dhe fare normalë, Ibrahim Kodra, emri i famshëm që tashmë kish nisur të lakohej fort në Shqipëri, po më dukej shumë ndryshe.
Ai eci para sikur harroi që ne ishim aty dhe u ul në një tavolinë pune, mbushur me bojra, fletë, libra duke lënë të kuptohej se ne duhej të uleshim përballë si në një zyrë. Visar Zhiti e dinte ritualin, ai u ul në një cep duke lejuar që Remzi lani e unë të uleshim në dy karriget përballë.
- Si po shkon Shqipnia? – Pyeti më shumë për rutinë dhe thuajse nuk dëgjoi fare përgjigjen që Remziu po ja jepte me shumë seriozitet. Nuk dha asnjë shenjë njohjeje kur ai i tregoi se ato kohë kishte vdekur Petro Marko, një personazh i njohur i viteve ’30 – të dhe thuajse nuk foli më.
Kam përshtypjen se ai s’kishte asnjë ide më për Shqipërinë dhe personazhet e saj, se ai jetonte në një botë tjetër prej asaj tonës, në një botë ku kishte hyrë që i ri dhe kishte vendosur t’i takonte asaj. Ishte bërë pjesë e Italisë dhe qe tashmë krej i saj, ndërsa Shqipëria ishte vetëm një kujtim fëmijërie që nuk dukej se i pëlqente ta përmendte shpesh. Por në atë kohë ne kishim tjetër perceptim për botën dhe besonim se thuajse të gjithë ata që kishin një emër dhe kombësi shqiptare patjetër që jetonin me të. Besonim se një piktor apo shkrimtar i njohur duhej patjetër të ishte një figurë e rëndë dhe serioze, gjë që nuk përputhej kërkund me personazhin që kishim përballë. Piktorin Ibrahim Kodra, një njeri i famshëm për shumë prej nesh, takimin me të cilin e kishim kërkuar me ngulm. Ajo mospërputhje mes idesë që kishim në kokë dhe personazhit përballë po na lodhte. Por mbi të gjitha po e bënte shumë të vështirë komunikimin. Ishte Janari i 1992. Ne i tregonim se komunizmi në Shqipëri po binte përfundimisht, se opozita antikomuniste mund të fitonte zgjedhjet në Mars, se vendi ishte i varfër, por se SHBA dhe Italia do të na ndihmonin.
- Këta janë të gjithë hajdutë, tha ai ngadalë, ladri, tutti ladri! Dhe kjo ishte e vetmja fjalë politike që tha.
Nuk e di se si ndodhi, por në atë heshtje bezdisëse ose monolog te Remziut dhe timin, Visar Zhiti që e njihte më mirë e pyeti diçka për Pikason apo Buzatin, diçka që lidhej me të dhe befas, në një sekondë ai u transformua. Njeriu që mezi kishte nxjerrë ca fjalë, që ishte treguar fare indiferent me bisedat tona të rëndësishme për transformimin e Shqipërisë dhe rrëzimin e komunizmit u bë krejt një tjetër njeri. Filloi të rrëfente se si kishte studiuar në Milano me një bursë studimi të marrë nga Jakomoni falë ndërhyrjes së Oborrit Mbretëror dhe Geraldinës. Se si ishte magjepsur nga qyteti dhe arti i këtushëm dhe që ditën e dytë kishte vendosur të mos kthehej më kurrë në Shqipëri. Kishte nisur aventurën e tij milaneze duke u ndjerë pjesë e saj çdo ditë. Djali jetim nga Ishmi i Durrësit ishte shndruar në një lloj bohemi don zhuan që ashtu si Modiliani paguante pjatën e supës me piktura me laps që ja dhuronte restoranteve dhe që ndiqte pas vajzat e bukura dhe gratë e pasura. Filloi të rrëfente se në kohën e luftës shkonte të takonte të dashurën e tij edhe pas kohës së ndalim qarkullimit dhe një ditë një patrullë gjermane e kishte ndaluar. E kishin pyetur se ku shkonte dhe kur me sinqeritet ju kishte rrëfyer se po e thyente ligjin për të bërë dashuri me miken e tij e kishin lejuar të vijonte.
- E di, tha me një shkëlqim që ja bënte sytë thuajse fëmijënorë, edhe fashizmi edhe nazizmi dorëzohen përpara dashurisë. Pastaj të gjithë dorëzohen përpara dashurisë…
Vijoi të rrëfente një histori të gjatë dhe interesante për një nga të dashurat e tij, një vajzë të mrekullueshme që ai ja kishte marrë një hajvani siç e quante ai dhe që më pas qe bërë historia e rëndësishme e tij. Në fakt nuk ishte martuar kurrë. Vijonte të jetonte i vetëm në apartamentin e tij ku e ndihmonte në mos gaboj një grua. Një strehë magjepse mes tablove ngjyrave, dhjetra detajeve dhe kujtimeve nga një jetë prej artisti të vërtetë.
Më pas na rrëfeu se si kishte takuar Pikason në një kongres të Paqes në Paris dhe më pas në Milano. Kishin vendosur një lloj miqësie dhe ai, me të qeshur, i kishte thënë:
- Ti je kubisti i fundit!
Pastaj kishte njohur Pol Elyarin, me të cilin vijoi të kishte miqësi të gjatë dhe i cili i kishte dhuruar një poezi të tijën me dedikim. Ai i kishte ilustruar një vjershë dhe kopja e saj ndodhej tashmë në një prej përmbledhjeve të Elyarit botuar në Itali.
Nuk e di se si biseda erdhi tek Dino Buzati, shkrimtari im i dashur dhe ai filloi të tregojë gjatë për të. E kishte njohur mirë, patën jetuar të dy në atë qytet dhe kishin frekuentuar po ato rrethe. Buzati ishte një amator i pikturës, shkonte kohë mbi skicat e tij dhe druaj se thellë thellë ai kishte ambicie në këtë fushë. Por nuk konkuroi kurrë dhe me sa duket ai e dinte se nuk mund të shkëlqente në këtë fushë.
- Jo, më tha Kodra, kur ja thashë këtë. Ai pikturonte bukur. Një herë më tregoi disa skica dhe e di se çfarë i thashë? I thashë, Mjeshtër, ke filluar të pikturosh ashtu siç shkruan!
Plaku i çuditshëm, i heshtur në pjesën e parë ishte shndruar tashmë në një rrëfimtar magjepës. Tregonte se si Stambolli ishte qyteti i tij i preferuar, se si një ditë, duke shëtitur në Top Kapi me një mik turk ishte gjendur befas përpara Bitëllsave që po bënin po atë gjë dhe i kishte kërkuar Jon Lenonit t’i bënte një portret. Ja kishte bërë në moment dhe ai ishte kënaqur shumë me këtë.
Vijoi të tregonte plot gjëra magjepse dhe që nga ai moment, politika, aq e rëndësishme për ne, nuk pati më vlerë në atë bisedë. Ne hymë në një botë tjetër nga e cila dinim pak gjëra por që padyshim na mrekullonte më shumë.
Dolëm vonë atë natë, dy a tri orë më pas dhe unë nuk vura në dyshim gjenialitetin e tij. Kohë më vonë, kur e njoha më mirë, nuk di të them sa të vërteta kanë qenë rrëfimet e tij. Jo rrallë ai zbukuronte, shpikte, duke sajuar histori të paqena, por mjaft interesante gjithsesi. Gjëra që për shumë vetë janë të patolerueshme, por që për një artist shihen gjithnjë si pjesë e fantazisë së tij.
Nuk e di se si e kishte ngritur legjendën se ai kishte qenë i përkëdheluri i Mbretit Zog, se ishte rritur në oborrin e tij duke qenë mik me Princ Tatin, nipin e Mbretit. Në të gjitha shkrimet që gazetat italiane i kishin kushtuar kjo gjendej kudo. Jo rrallë ai e përshkruante këtë me detaje, sqaronte raportet e tij me familjen mbretërore dhe jetën që kishte çuar aty. Në fakt ai nuk kishte qenë kurrë pjesë e oborrit. Si një adoleshent në shkollën e vizatimit ai kishte përfituar nga një pikturë që Mbretëresha Geraldinë kishte parë në shkollën e vizatimit dhe falë zemërgjerësisë së saj kishte fituar një bursë. Kjo ishte e vetmja lidhje reale me familjen mbretërore, por kjo i kishte shërbyer për të ngritur një legjendë të tërë, në të cilën ai ndihej mirë.
Në një shkrim tjetër i kishte thënë gazetarëve se në vitet e rinisë në Shqipëri kishte qenë kampion në hedhjen e çekiçit dhe në shtatëgarësh. Nuk ka asnjë dyshim se ai mund të kishte fituar ndonjë garë hedhjeje çekiçi në shkollën e tij, se kishte dalë ndodhta i pari mes moshatarëve të tij, por pa asnjë dyshim që nuk kishte qenë kurrë kampion i Shqipërisë në këtë disiplinë. Madje, kam frikë se në atë kohë vetë Shqipëria nuk e aplikonte një garë të tillë.
Në fakt, gjithë kujtimet e tij nga Shqipëria nuk duhet të kenë qenë shumë të mira. Kishte mbetur jetim që i vogël dhe njerka e dënonte dhe e rrihte shpesh. Për këtë arsye ishte larguar nga fshati dhe ishte vendosur në Tiranë duke ndjekur fatin e tij. Kujtimet duhet të ishin aq të trishta, sa ai asnjëherë nuk u kthye në vendlindje. Herën e parë që vizitoi Shqipërinë, diku në fund të viteve ’70 – të, kishte përfituar vetëm për të parë disa nga qytetet që nuk kishte pasur mundësi t’i shihte në fëmijëri dhe adoleshencë, por kishte shmangur me qetësi përballjen me vendlindjen. Në dy vizitat e tjetra në vitin 1996 dhe 1997 edhe kur i kishin propozuar që të merrte një helikopter për të parë nga lart vendlindjen kishte thënë vetem një JO të thatë, Thjeshtë kaq. Më pas kishte lënë një testament të shkurtër ku kërkonte të varrosej në Tiranë ose Durrës, pa e ditur që do ta varrosnin pikërisht aty ku nuk kishte dashur të kthehej asnjëherë në gjallje, në Ishëm.
Kishte prerë çdo marrëdhënie me kushërinjtë e tij në Shqipëri. Dikur më shkruanin shpesh, më tha, më kërkonin t’ju dërgoja gjithnjë diçka nga Italia. Pastaj unë ju dërgova një kartolinë ku ju thashë të mos më shqetësonin më. Dhe që atëherë nuk më dërgojnë më asnjë rresht.
Duket se ndihej mirë për këtë. E kishte shkëputur lidhjen me Shqipërinë dhe jetonte në botën e tij që ishte thuajse krejt milaneze. Ruante kontakte me disa nga emigrantët shqiptarë në Itali. Mentor Çoku ishte i pari që më foli për të. Ishte ende një emër që sapo e kishim dëgjuar, kur ai, duke trazuar një bllok të vjetër ku mbante numrat e tefefonit, gjeti atë të Kodrës. I telefonoi. Ishte Prilli i 1991. Kodra dukej shumë i kënaqur në anën tjetër të telefonit. Kam përshtyjen se Çoku duhej ta kishte ndihmuar shumë. Ai më tregoi se si menjëherë pas lufte, ndërsa ecte në rrugë, Kodrën e kish përplasur një motorr që e drejtonte një oficer anglez ose amerikan. Ishte dëmtuar rëndë, por ja kish hedhur të kthehej sërish në jetën e tij normale. Atëherë një grup i madh shqiptarësh qenë drejtuar në komandën aleate dhe djaloshi i ri piktor kishte përfituar një shpërblim të mirë. Të mjaftueshëm për të jetuar pa pasur nevojë që të dhuronte vizatimet e tij në shkëmbim të një pjate makarona në restorantet e Brerës.
Në fakt, jeta e tij kishte qenë e lidhur ngushtë me atë rrugë. Kishte përfunduar Akademinë aty, ishte njohur me plot piktorë dhë një kohë kishte bërë pjesë në një grup të rinjsh kubistë që e quanin veten “Grupi përtej Guernikës”. Sipas pikturës së famshme të Pikasos. Jeta e tij kishte qenë intensive, brenda tipit të tij. Milaneze në dimër dhe Amalfiane në verë. Kishte bërë plot punë të famshme të shpërndara në gjithë botën, por kam frikë se ylli i tij kish nisur të perëndonte diku, në fund të viteve ’60 – të. Gjithsesi mbetej një piktor i famshëm dhe mbi të gjitha një artist në gjithçka. Veshjen, sjelljen, mënyrën e jetesës. Një nga ata të paktë artistë të vërtetë që kam njohur dhe padyshim i mrekullueshëm. Herën e dytë e takova në Tiranë në vitin 1996. Kishte ardhur për të marrë një dekoratë të rëndësishme që i kishte akorduar Presidenti i Republikës. E kishin ulur në një tryezë nderi së bashku me Kadarenë dhe ai qëndronte drejt, me një solemnitet që ngjante qesharak. Nuk e di sa ishte serioz dhe sa i dukej e gjitha kjo e ekzagjeruar. Por imazhi i tij me atë veshjen e çuditshme dhe kapelen e bardhë në kokë, me shallin që nuk e ndante nga qafa më dukej sikur nuk kishte lidhje me asgjë. Folëm pak atë ditë dhe nuk m’u duk në muzën e tij.
Ishte krejt e kundërta një vit më vonë. Ishte rikthyer në gusht të vitit 1997 për të hapur një ekspozitë në Tiranë, në galerinë Te & Ge, pikërisht atë vit kur shumë vetë iknin nga Shqipëria. E ftova për një darkë tek Hani i Gjelit dhe biseda me të ishte më shumë se e këndshme. Filloi të fliste për Shqipërinë e tij, të më tregonte po ato histori me fëmijërinë e tij në oborrin e Mbretit Zog, për të dashurat që kishte pasur në Itali, shumica gra të martuara që i kishin pasur burrat në luftë ose në punë, për takimet me Pikason e Elyarin. Tregoi për italianët e famshëm që kishin piktura të tij në shtëpitë dhe studiot e tyre dhe po ashtu më rrëfeu se disa prej tyre i kishte edhe miq personalë. Pastaj rrëfeu se si pasi kishte hapur një ekspozitë në Prishtinë, nuk kish mundur t’i tërhiqte tre punë. Kur kishte dashur ta bënte këtë, kishte lexuar në gazetat e Kosovës që e falenderonin për dhuratën që i kish bërë galerisë së Kosovës.
– Nuk ishte dhuratë, më tha, por tashmë mbetën atje.
Nuk e di nëse Galeria Kombëtare e Arteve kishte ndonjë punë të tij, druaj se jo. Besonte se Shqipëria mund të shndrohej në një koloni artistësh, por kjo dukej një ide e frishme në atë moment kur thuajse e gjithë Shqipëria ishte në luftë; kur rendi nuk ekzistonte në më shumë se gjysmën e vendit; kur imazhi ynë në botë ishte copë dhe kur shumë linja ajrore nuk fluturonin në Tiranë.
U takuam dy ditë më pas sërish në aeroport dhe ky ishte takimi i fundit.
Vijoi të jetonte në Milano. Lajmet për të nuk mungonin, por ai nuk pati më interes të vinte në Shqipëri. U kënaq nga çlirimi i Kosovës; kompozoi një pikturë për martirizmin e saj; fitoi disa çmime pan shqiptare, por asgjë nuk pati më shkëlqimin e viteve të para të hapjes.
Një herë, në fillim ë viteve 2000 i telefonova për ta pyetur nëse kishte në shtëpi ndonjë pikturë që mund ta blija për koleksionin tim. Nuk mbante mend asgjë nga takimet tona; më shpejgoi se kishte disa piktura që mund të m’i shiste dhe se më priste në Milano. Pastaj unë e anullova atë takim dhe nuk pata rast të kthehesha shpejt në Milano. Kur kjo ndodhi, disa muaj më vonë, ai ishte shtruar tashmë në spital. Një djalë shqiptar m’u përgjigj në telefon duke më thënë se maestro ishte në spital dhe se nuk mund të kontaktonte njeri.
Duket se lëngoi gjatë dhe ajo që mësova më pas e që më shokoi ishte fakti se në përçartje, në momentet e fundit të jetës, filloi t’ju fliste doktorëve në shqip. Ata vinin rrotull pa e kuptuar gjuhën e çuditshme që ai fliste, gjuha e fëmijërisë që i ishte rikthyer më e kthjellët se kurrë ndonjëherë. Thonë se në momentet e fundit të jetës njeriu rikthehet në fëmijerinë e tij dhe ajo që i ndodhi Kodrës mund të ishte një rast për të vërtetuar disi këtë. Ishte kthyer në një botë nga e cila kishte ikur me ngut, për të mos u kthyer asnjëherë. Së paku deri në momentin që ra në kllapi. Vdiq në Milano dhe për çudinë e të gjithëve, e varrosën pikërisht atje ku nuk do të kishte dashur kurrë, në vendlindjen e tij, në Ishëm! Varri i tij qëndron ende mbi një kodër, i vetmuar, pa asnjë lidhje me fshatin dhe historinë e tij. Thuajse e ka të vështirë të pranojë bashkëfshatarin që asnjëherë nuk desh të ishte pjesë e tij. Dhe që më shumë se një djalë nga Ishmi apo Shqipëria, ishte një artist dhe qytetar i Republikës së Artit, republikës më të çuditshme dhe ndjellëse në botë…
Blendi Fevziu
