Gjatë ekzaminimit ekografik që bëri kur ishte shtatzënë, Bardhës* i thanë që foshnja e saj ishte vajzë. Megjithatë, 30-vjeçarja nga Lushnja shprehet se ajo dhe bashkëshorti nuk i thonë të gjithëve që nuk është as djalë as vajzë.
“Unë e mora vesh se fëmija im është interseks* që në lindje, në maternitetin e Lushnjes,” tregon Bardha. “Iu kemi thënë se kemi lindur djalë, shumë pak e dinë të vërtetën,” shtoi ajo.
Foshnjat që lindin me ambiguitet seksual nuk janë të padëgjuara në Shqipëri. Por ato janë të keqkuptuara, madje edhe nga mjekët, të cilët shpesh i nënshtrojnë ndaj ndërhyrjeve kirurgjikale të panevojshme. Dhe madje të dëmshme në moshë të hershme. Personeli mjekësor në Shqipëri e trajton interseksualizmin si çrregullim të zhvillimit të seksit. Kur ndërkohë ky është një ndryshim në zhvillimin e seksit.
Sipas ekspertëve ligjorë, mungesa e protokolleve mjekësore do të thotë që gjendja e fëmijëve interseks nuk raportohen në regjistrat publik të spitaleve. Kjo sjell një mungesë të të dhënave të sakta mbi numrin e tyre në vend.
Mungesa e protokolleve mjekësore të shkruara sjell që diagnoza të përcaktohet gojarisht midis mjekëve dhe prindërve. Këto protokolle janë të nevojshme jo vetëm për përcaktimin e interseksualizmit. Por edhe për për trajtimin e fëmijëve interseks pas përcaktimit.
Edhe në ato raste kur ambiguiteti seksual regjistrohet nga mjekët dhe prindërit vendosin që të mos bëjnë ndërhyrje kirurgjikale në moshë të vogël ai nuk njihet nga Gjendja Civile. Kjo e fundit njeh veç termat ‘mashkull’ dhe ‘femër’.
Ndryshe nga legjislacioni në disa vende Europiane, i cili lejon që gjinia e fëmijës mos të regjistrohet deri në një moshë të caktuar, ligji shqiptar nuk e jep këtë mundësi. Dhe në momentin që duhet të regjistrosh fëmijën, të gjithë përbërësit e gjendjes civile duhen plotësuar. Mungesa e regjistrimit dhe për pasojë e dokumenteve, sjell vështirësi për t’i regjistruar këta fëmijë në kopsht dhe shkollë.
Vende të Bashkim Evropian kanë praktika të ndryshme sa i përket regjistrimit të fëmijës në regjistrin civil. Në Francë prindërit lejohet që mos të regjistrojnë seksin e fëmijës deri në moshën 3 vjeçare. Ndërsa legjislacioni në Portugali lejon që regjistrimi i seksit të bëhet me miratimin e fëmijës. Derisa ky i fundit të jetë i aftë ta përcaktojë vetë atë.
Ndryshimi i gjinisë në Shqipëri mund të bëhet vetëm me vendim gjykate, një proces që ka të paktën dy precedentë të rasteve interseks. Megjithatë, kjo është vetëm maja e ajsbergut të problemeve me të cilat përballen fëmijët me ambiguitet seksual, duke filluar që nga mungesa e protokolleve mjekësorë, qasja e mjekëve ndaj personave interseks, regjistrimi në shkollë, si dhe liria për t’u shfaqur lirshëm.
Ambiguiteti i shifrave
Fëmijët interseks janë të lindur me karakteristika seksuale që nuk përputhen me përkufizimin klasik ‘mashkull’ ose ‘femër’. Sipas Organizatës së Kombeve të bashkuara rreth 1.9 për qind e bebeve në botë lindin me këto karakteristika. Të qenit interseks ka të bëje me karakteristikat biologjike seksuale, ku përfshihen organet gjenitale, gjëndrat seksuale, nivelet e hormoneve dhe modelet e kromozomeve, por jo orientimi seksual dhe identiteti gjinor.
Sipas të dhënave të Institutit të Shëndetit Publik, ISHP- të siguruara nga BIRN nëpërmjet një kërkese për të drejtë informimi, bazuar në të dhënat e Sistemit të Survejancës së Defekteve të Lindura, numri i foshnjave të lindura me gjini të papërcaktuar [hermafroditë ose interseks] nga viti 2011 deri në vitin 2017 është 27.
Megjithatë, sipas avokates Anisa Metalla nga qendra ‘Tirana Legal Aid Society,’ TLAS, e cila ka përfaqësuar përpara gjykatës një nga 2 rastet e para për regjistrimin në Gjendje Civile të fëmijëve interseks, të dhënat statistikore në Shqipëri nuk janë të qarta.
“Duke qenë se nuk njihet termi interseks, ka një lloj tendence për t’i futur në kategorinë e hiperplasisë dhe një numër i vogël regjistrohen si ambiguitet seksual,” tha Metalla. “Hiperplasia është një disfunksion i rrugëve urinare – pra hiperplasia jo detyrimisht lidhet me gjendjen interseks por një pjesë e madhe e rasteve lidhen me mundësinë e pasjes së gjendjes interseks,” shtoi ajo.
Sipas Metallës, të dhënat zyrtare që kanë arritur të marrin nga QSUT, lidhen vetëm me rastet e hiperplasisë dhe jo specifikisht të gjendjes interseks.
“Në përgjigjen që na është kthyer na u komunikua se rreth 150 persona në vit i nënshtrohen një ndërhyrje të tillë me hiperplasi ose me ambiguitet seksual,” tha ajo.
“Ambiguiteti është i dukshëm por ndërkohë gjendja interseks jo gjithnjë është e dukshme, mund të jetë dhe e brendshme e mbartur në organizmin e njeriut, që do e kthen bazën e të dhënave akoma më të paqartë e të komplikuar,” shtoi ajo.
Rubena Moisiu, shefe e shërbimit të Patologjisë dhe Shtatzënisë në Qendrën Spitalore Universitare “Koço Gliozheni’, shprehet se rastet interseks përcaktohen nga mjekët neanatolog, por ajo nënvizon se ato janë të rralla.
“Në maternitetin tonë rastet interseks janë të rralla, afërsisht një në 10.000 lindje,” tha ajo.
Kolegu i saj Eduart Tushe, shef i Shërbimit të Neonatologjisë, bie dakord që rastet e diagnostikuara janë të rralla.
“Përafërsisht një fëmijë interseks lind një në dy vite, që zbulohet dhe identifikohet si i tillë në spital, kjo pasi interseksualizmi shfaqet në forma të ndryshme në faza të ndryshme,” tha ai. “Ne të dhënat i dërgojmë pranë Institutit të Shëndetit Publik për çdo anomali,” shton Tushe.
Ndërhyrje të panevojshme
Në maj 2015, raporti i Komisionerit të Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut, nënvizon që fëmijët interseks shpesh përballen me ndërhyrje kirurgjikale të panevojshme që kanë si qëllim të radhisin pamjen e tyre fizike me steriotipet binare ‘mashkull’ dhe ‘femër’ të gjinisë.
“Këto procedura janë të pakthyeshme dhe mund të shkaktojnë vuajtje afat-gjata të rënda fizike dhe psikologjike,” shprehet raporti, duke nënvizuar se disa komitete të OKB-së, si ai Për të Drejtat e Fëmijëve dhe Komiteti Kundër Torturës, kanë kërkuar t’i jepet fund kësaj praktike.
Sipas juristes Anisa Metalla, kirurgjia infantile për fëmijët interseks është gjithashtu e përhapur në Shqipëri. Ajo tregon se në një tryezë të parë të mbajtur mbi këtë temë në maj 2017, vetë mjekët e pranonin këtë praktikë.
“Në atë tryezë ishte pjesë dhe një mjek, i cili ndër vite ka zhvilluar operacione të rrugëve urinare. Vetë doktori kishte trajtuar rreth 5000 raste të hiperplasisë. Ndër këto raste ka një probabilitet të madh që një pjesë e madhe të kenë qenë interseks. Por nga kontakte me mjekë të tjerë, ky është një fenomen që përpiqet të mbahet i fshehur,” tha Metalla.
Nga dy rastet që janë përfaqësuar nga TLAS në gjykata, njëra nga fëmijët ka bërë ndërhyrje në moshë infantile dhe tjetra jo. Njëri prej rasteve është dhe ai i Bardhës nga Lushnja. Ajo i tha BIRN se kur e vizitoi fëmijën e saj në moshën 3-vjecare në QSUT, disa doktorë i thanë se duhej operuar e t’i përcaktohej seksi mashkull kurse disa të tjerë për seksin femër.
“Një doktor që e mori përsipër rastin më tha unë e kam më të lehtë t’i caktoj seksin femër sesa ashtu siç do ti, mashkull”,” kujton Bardha.“Unë nuk rashë dakord se shoh që ka prirje mashkullore. Tani pres që të rritet deri në një farë moshe që në varësi të zhvillimit që do të marri ti përcaktohet dhe seksi,” shtoi ajo.
Rasti tjetër i trajtuar nga TLAS është përfaqësuar nga avokatja Mersida Male, në të cilin ndryshe nga rasti i parë prindërit kanë vendosur për ndërhyrje kirurgjikale në moshë infantile. Sipas Males fëmija në fjalë ka lindur në 2014 me një gjini të papërcaktueshme, ose në terma mjekësorë ‘anomali congenitale’ e organeve. Pavarësisht kësaj, mjekët në certifikatën e asistencës së lindjes e kanë shënuar mashkull, duke u bazuar në pamjen e jashtme që kishte tipare mashkullore.
Mirëpo pavarësisht këtij markuesi të gjinisë në certifikatë, për prindërit ishte e dukshme që duhej ta vizitonin. Ndaj prindërit kanë realizuar disa konsulta me mjekë, qoftë në Elbasan ku ka lindur fëmija, qoftë në Tiranë, ku u arrit në konkluzionin se fëmija ka më shumë prirjen për të qenë femër.
“Prindërit bazuar në këto rezultate kanë dhënë lejen për të realizuar një ndërhyrje kirurgjikale tek fëmija (mosha 2 vjeç) pranë QSUT, pas realizimit të analizave hormonale,” tha Male. “Në këtë mënyrë fëmija është shndërruar në femër,” shtoi ajo.
Doktor Eduart Tushe shpjegoi se pasi rastet insterseks zbulohen në maternitetet ato referohen te mjeku gjenetist, por nënvizoi që mungesa e protokolleve do të thotë që trajtimi i tyre nuk imponohet nga spitali.
“Natyrisht gjëja e parë që duhet zgjidhur është diagnoza sepse gjendjet interseksuale kanë një mori shkaqesh. Gjetja e diagnozës shoqërohet me trajtimin adekuat të tyre. Mungesa e protokolleve bën që mjekimi dhe trajtimi t’i mbetet familjes dhe jo institucionit,” tha ai.
Sipas Tushes, për prindin është shumë e rëndësishme të kuptojë të paktën deri në moshën 3-vjeçare se cilit seks i përket fëmija.
“Që të arrihet një gjë e tillë kërkohet një trajtim multidisiplinar, që para moshës 3 vjeçare të jetë përcaktuar seksi sepse kjo është dhe periudha e identifikimit të identitetit seksual dhe më pas janë ndërhyrjet përkatëse në varësi se çfarë është fëmija,” tha ai.
“Kjo gjë duhet zgjidhur para moshës 3-4 vjeçare anomalia e jashtme pra korrigjimi i jashtëm (estetik) pasi kur të rritet dhe të identifikohet më shumë me njërën gjini sesa tjetrën, krijohen kriza të caktuara,” shtoi Tushe.
Ndryshe mendon doktoreshë Rubena Moisiu, e cila nënvizon që mjekët dhe prindërit duhet të presin deri saj fëmija të arrijë moshën e pjekurisë dhe ta përcaktojë vetë gjininë.
“Për mendimin tim s’ka pse të ketë protokolle derisa ai fëmijë të arrijë moshën e pjekurisë e të vendosë vetë për gjininë,” tha ajo. “Ky ambiguitet nuk afekton shëndetin e fëmijës, prindërit duhet të informohen për këtë pjesë pasi në një nga rastet interseks që kemi ndeshur prindërit ishin gati edhe ta braktisnin fëmijën, pasi mbi ta rëndonte stigma sociale se çfarë do t’ju thoshin të afërmve për fëmijën e tyre,” shtoi ajo.
Sipas Moisiut mungesa e protokolleve nuk është problemi i vetëm për trajtimin e fëmijëve intereseks, pas trajtimi i tyre kërkon më shumë se protokolle.
Në rastin interseks ti duhet të trajtosh edhe prindërit si dhe gjithë ambientin që e rrethon këtë fëmijë,” tha ajo.
Prindërit e fëmijëve interseks në ‘Koço Gliozheni’ referohen te psikologjia Doriana Bedhia, e cila shprehet se në eksperiencën e saj prej 6-vitesh në këtë maternitet ka këshilluar dy familje me fëmijë interseks.
“Njerëzit nuk janë të njohur me interseksualitetin,” tha ajo, duke shtuar se shpesh prindërit janë në konfuzion pasi ekografia i ka dhënë një rezultat, ndërkohë pas lindjes seksi është i papërcaktuar.
“Kur është atipik, pra kur nuk përcaktohet dot nëse është mashkull apo femër, i dërgojmë për të realizuar kariotipin. Kjo analizë përcakton nëse bebja është biologjikisht mashkull apo femër,” shtoi Bedhia, duke nënvizuar se ndërhyrjet kirurgjikale “këshillohet të mos të bëheshin në një moshë të njomë, por të vendoste fëmija kur ishte adoleshent, nëse dëshironte ta bënte ndërhyrjen apo jo.”
Personat interseks ose karakteristikat e seksit nuk përmenden në asnjë ligj apo strategji që lidhet me kujdesin shëndetësor në vendin tonë. Gjithashtu ka një mungesë të ekipit mjekësor multidisiplinar që të punojë me foshnjat interseks si dhe me prindërit e tyre.
Barriera ligjore
Përveç problemeve fiziologjike dhe psikologjike, fëmijët me ambiguitet seksual përballen gjithashtu me probleme ligjore – edhe në rastet kur seksi përcaktohet nëpërmjet ndërhyrjes kirurgjikale në moshë të re dhe në ato që pritet që fëmija të rritet dhe ta vendose vetë gjininë e tij.
“Ka legjislacioni evropiane që të lejojnë që gjinia e fëmijës mos të regjistrohet deri në një moshë të caktuar. Kjo për t’i dhënë hapësirë ekzaminimit mjekësor,” tregon Anisa Metalla nga TLAS.
“Legjislacioni ynë nuk ta jep këtë mundësi. Në momentin që ti duhet të regjistrosh fëmijën, të gjithë përbërësit e gjendjes civile duhen plotësuar,” shton ajo.
Rasti që Metalla ka përfaqësuar në gjyq është ai Bardhës dhe fëmijës së saj me ambiguitet seksual 11 vjeç. Bardha kujton se në fillim nuk donin ta regjistronin në shkollë, pasi duhej certifikata por ne nuk i kishim.
“Në mesin e vitit të dytë arritëm ta regjistronim përmes ndihmës së organizatës TLAS,” tha ajo. “Fëmija është regjistruar në gjendjen civile me gjininë femër, gjithsesi presim që më vonë të realizohet përmes TLAS-it një vlerësim i thelluar psikologjik për të parë se si fëmija e percepton dhe identifikon veten,” shtoi ajo.
Sipas Metallës, pikësynimi i TLAS është që në të ardhmen të ndryshohet ligji i Gjendjes Civile, që në raste të tilla për arsye shëndetësore ose ambiguiteti seksual, të realizohet regjistrimi në një moment të dytë.
“Regjistri Kombëtar i Gjendjes civile nuk e njeh [ambiguitetin seksual], veç termave femër dhe mashkull,” tha ajo. “Pa këtë regjistrim je i padukshëm në shtet dhe nuk gëzon dot asnjë të drejtë,” Metalla shtoi.
Ajo shprehet se rasti i Bardhës dhe fëmijës së saj që TLAS i ka përfaqësuar në gjykatë, i është referuar nga një punonjës i Gjendjes Civile, i cili kishte hasur pamundësinë e regjistrimit të një personi, ndërsa rasti tjetër i përfaqësuar nga avokatja Mersida Male është referuar nga një organizatë jo-qeveritare vendore. Ky fëmijë, ndryshe nga rasti i Bardhës kishte bërë ndërhyrje kirurgjikale për ndryshim seksi dhe prindërit janë interesuar për të bërë ndryshimin në Gjendje Civile.
Male ka ngritur një padi në Gjykatën e Rrethit Gjyqësor të Durrësit dhe ka kërkuar të deklarohet pasaktësia e rubrikës së seksit dhe duke e ndryshuar dhe bërë ndryshimet përkatëse nga mashkull në femër.
“Ky gjykim ka qenë i vështirë dhe i gjatë pasi ka qenë rasti i parë duke u përdorur si precedent për raste të tjera. Gjyqtari hezitonte në dhënien e vendimit,” tha Male. “Si përfundim u pranua kërkesë-padia, duke u vendosur saktësimi i rubrikës së seksit për fëmijën duke u regjistruar si femër, në regjistrin kombëtar të gjendjes civile,” përfundoi ajo.
*Personat interseksualë është një term i përdorur për të përshkruar personat që lindin me ndryshime në karakteristikat gjinore, kromozome dhe/ose hormone që janë midis asaj çfarë mund të cilësohet qartësisht mashkull apo femër.
*Emri i Bardhës është i ndryshuar për t’i ruajtur privatësinë familjes dhe fëmijës
BIRN
