Interviste ekskluzive e Ramiz Alise, ish Sekretar i Pare i PPSH – se.
Dhënë në emisionin Opinion+ 11 dhjetor 2006
Fevziu: Sot mbushen 16 vjet nga firmosja e pluralizmit politik në Shqipëri. A besoni sot, nisur nga gjithë karriera juaj politike, që keni bërë jë vendim të drejtë?
Alia: “Po! Unë , edhe në atë kohë kur u vendos shpallja e pluralizmit politik, pra 16 vjet më parë, edhe sot, mendoj se ka qenë një veprim i drejtë, sepse ai nuk ishte një vendim subjektiv, por ishin kërkesat e kohës ato që përcaktuan nevojën e shpalljes së pluralizmit politik. Unë e kujtoj gjithnjë atë ngjarje, por një gjë dua të theksoj, që ajo ngjarje i hapi rrugën një shoqërie të re, të lirë. I dha fund shtetit njëpartiak dhe i hapi rrugën shoqërisë pluraliste. Desha të them, se rëndësi të veçantë ka fakti që ky kapërcim nga një system në tjetrin u bë pa gjak, u bë në rrugë paqësore”.
Fevziu: Mund të ndodhte edhe ndryshe?
Alia: “Mund të ndodhte të kishte gjakderdhje, e cila do të kishte pasoja të jashtëzakonshme për popullin. Arrij në këtë përfundim, sepse në atë kohë, forcat e ndryshme politike që ekzistonin, ose forcat e ndryshme brenda vendit, mund të shëprthenin në një konflikt midis njerëzve të ndryshëm. Gjë që do të ishte me rreziqe të mëdha për vendin”.
Fevziu: A ka pasur momente, që vërtetë ekzistonte rreziku për të shpërthyer apo ka qenë thjesht mjet presioni që vinte nga strukturat konservative?
Alia: “Jo! Në atë kohë që po flasim konkretisht, në dhjetor të 1990, nuk ka pasur ndonjë gjë të veçantë. Por, më vonë, ngjarjet precipituan. Flas pas krijimit të Partisë Demokratike. Por, veçanërisht kur erdhi çështja e monumentit të Enver Hoxhës në shkurt, ky rrezik ishte real”.
Fevziu: Thatë se e kujtoni shpesh këtë moment dhe se ishte i rëndësishëm. Doja t’ju pyesja, firmosja e pluralizmit, ka qenë një vendim që ju e morët me bindjen tuaj, apo ka qenë i imponuar nga protesta e studentëve?
Alia: “Mendoj se lëvizja studentore i dha shtysën e fundit këtij problemi, sepse me ngjarjet e vitit 1990, çdo njeri shikonte se situate po precipitonte. Kishin ndodhur në 1989 ngjarjet e tërë Europës Lindore, shembja e Murit të Berlinit, fundi i sistemit socialist në Europën Lindore etj. Shqipëria kishte mbetur ajo që quhej dominoja e fundit. Pra, për pasojë, ishte e qartë që diçka do të ndodhte edhe tek ne. Dhe në fakt ne, në vitin 1990 u përpoqëm të bëjmë diçka. Diçka në kuptimin që t’i përshtateshim situatës, të bëjmë disa reforma të ndryshme, qoftë në planin politik, qoftë në atë ekonomik, qoftë në marrëdhëniet me botën e jashtme. Mos harroni që në atë kohë ne hymë në marrëdhënie politike edhe me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, me Bashkimin Sovjetik, u lidhën marrëdhënie me Tregun e Përbashkët”.
Fevziu: Ka një pretendim të vazhdueshëm nga mediat, sipas të cilave të gjitha këto liberalizime, ose iniciativa që patët marrë ju me bujë, qenë shumë të vonuara. Ka shumë që thonë se u morrën shumë iniciativa, por që merreshin, në atë kohë që treni kishte ikur ndërkohë nga stacioni. Pra ishit gjithmonë të vonuara në marrjen e këtyre iniciativave?
Alia: “Nuk ka dyshim që tani mund të konkludojmë që ishin të vonuara, sepse rezultati i tyre qe jo i mirë, nuk çuan në atë rezultat apo produkt që deshëm. Por, nuk duhet harruar një gjë, që në 1990 situata tek ne ishte e vështirë nga çdo pikëpamje. Edhe nga pikëpamja ekonomike ishte mjaft e vështirë situata. Viti 1989 ishte një vit i thatë, një thatësirë e madhe, e cila e dëmtoi jashtëzakonisht ekonominë shqiptare, që në atë kohë kishte një mbështetje të fuqishme tek bujqësia. Edhe elelektrifikimi, prodhimi i energjisë elektrike kishte probleme. Pra në atë kohë ishin aspektet ekonomike që shkonin shumë keq, u vështirësua situate në vend. Nga ana tjetër, ishte presioni nga jashtë, si rezultat i dominosë së fundit”.
Fevziu: Në ç’formë ishte ky presion?
Alia: “Ne e ndjenim këtë qoftë në planin ekonomik, sepse gjatë viteve, veçanërisht 1986-1987-1988, ne kishim lidhur marrëdhënie ekonomike me vendet e Europës Lindore, me Gjermaninë Lindore, me Çekosllovakinë, me Hungarinë. Mirëpo kur ndodhën ngjarjet e 1989, të tëra këto marrëdhënie u prishën. Kështu vështirësitë ne i ndjemë direkt. Nga ana tjetër, nga ana politike, radio, televizioni, i gjithë ky presion nga jashtë ndihej në vendin tonë. Kështu që, të tëra këto e bënin situatën shumë delikate në atë kohë. Me këtë desha të them se edhe ato masat që morrëm, masat liberalizuese, nuk patën rezultatet e tyre. Për shembull, ne hoqëm ndalimin e fesë, dhamë të drejtën qytetarëve të kishin pasaporta për udhëtime jashtë shtetit. Por, vendimi për të dhënë pasaportat u dha, por nga ana tjetër procedurat për dhënien e pasaportave nuk funksionuan”.
Fevziu: Ka pasur njerëz që shkuan të kërkonin pasaporta dhe u rrahën në rajonet e policisë.
Alia: “Nuk e di këtë, nuk e di nëse janë rrahuar apo nuk janë rrahur, por di që pati vonesë”.
Fevziu: Pse kjo vonesë kur ligji kishte dalë?
Alia: “Sepse ishte një praktikë e re që po hynte tek ne dhe mendoj se organizma të ndryshëm nuk ishin të përgatitur për veprime të tilla”.
Fevziu: Gjatë vitit 1990, deri në ditën e 11 Dhjetorit, që firmosët në mesditë dekretimin e pluralizmit politik në vend, a kishit menduar në një moment, që Shqipëria duhet dhe kishte për të hyrë në pluralizëm politik apo mendonit se mund të gjendej një zgjidhje për ta shtyrë ashtu siç ishte?
Alia: “Gjatë vitit 1990, ne kemi bënë katër Pleniume të Komitetit Qendror, gjë që s’kishte ndodhur ndonjë herë brenda një viti. Ishin tamam pleniume, me masa, qoftë në fushën ekonomike, qoftë në fushën politike. Ato që pak a shumë përmenda. Ishin masa që kishin synim, jo për të ndryshuar sistemin socialist, por për të korrigjuar sistemin, për ta bërë atë më të pranueshëm, për ta liberalizuar atë. Që të mundej edhe Shqipëria të ecte përpara. Deri në këtu ishim në vitin 1990. Ne e shikonim se diçka duhej bërë. Ajo që ndodhi në 1989 në vendet e tjera, nuk mund të kalonte pa zhvillime”.
Fevziu: Pra ju mendonit se mund të vazhdonit me një sistem socialist të përmirësuar?
Alia: “Bënim tentativa, por nga fundi u duk se nuk arrihej dot më të bëhej asgjë”.
Fevziu: Çfarë dinit ju dhe drejtuesit e tjerë të kohës për pluralizmin politik?
Alia: “Për pluralizmin politik sigursht dinim, sepse nga shkencat politike dinim se ç’ishte kapitalizmi, dinim se ç’është demokracia. Nuk flas për masat ose njerëzit, por për të tjerët. Kishte që dinin, kishte mbase që nuk dinin”.
Fevziu: A është diskutuar ndonjëherë mes jush kjo gjë?
Alia: “Jo! Këtë problem nuk e kemi diskutuar më parë”.
Fevziu: As në takimet informale?
Alia: “Jo! Më përpara, jo. Ne e kemi diskutuar çështjen në kuptimin, si duhet të kapërcejmë vështirësitë që po shfaqen dhe si duhet të kapërcejmë presionet që po na vijnë. Për t’iu përgjigjur në një mënyrë të tillë, që të kalonim në një mënyrë të butë në një shoqëri tjetër, duke bërë disa reforma në shoqërinë tonë”.
Fevziu: A kishte ndonjë moment që dikush nga këta drejtues komunistë të kohës, përfshirë edhe ju, të mendonte se ndoshta hapja pluralizimit politik dhe integrimi në një sistem tjetër, mund ta çonin Shqipërinë përpara?
Alia: “Jo, në atë kohë nuk e mendonim këtë, nuk e mendonim fare”.
Fevziu: A menduat në një moment, nga data 8 deri më 11 Dhjetor, kur firmosët pluralizmin politik, që t’i refuzonit kërkesat e studentëve dhe të tentonit t’i shpërndanit me dhunë protestat e tyre?
Alia: “Po i përgjigjem të dytës; a kam menduar ndonjëherë t’i shpërndanim me dhunë protestat e studentëve? Asnjë herë, në asnjë mënyrë. Përkundrazi, unë që në fillim jam ofruar për bisedime me studentët, për të dëgjuar mendimet e tyre, për të përkrahuar kërkesat e tyre, deri në atë pikë që ata janë shprehur dhe kanë qenë të hapur me mua. Kështu kam menduar që në fillim, që mbrëmjen e 8 Dhjetorit kur filloi manifestimi i studentëve dhe mua më lajmëruan vonë natën, pas mesit të natës për këtë gjë. Më lajmëruan nga ana e Ministrisë së Brendshme. Më thanë që në Qytetin Studenti, studentët kanë filluar të bëjnë një manifestim dhe janë në një lloj greve”.
Fevziu: Ju informuan për motivet?
Alia: “Jo, nuk më njoftuan. Më thanë vetëm, që një grup studentësh kërkonin të takoheshin me mua. Dhe unë menjëherë njoftova se jam dakord plotësisht që të takohem me ta. Natyrisht me të gjithë studentët nuk mund të takohesha. Thashë që të krijohej një përfaqësi, sa të mundej, 30-40-50 veta dhe jam gati të takohem me ta. Kjo ka qenë, mbaj mend si sot, rreth orës 1 pas mesnate. Unë u nisa nga shtëpia dhe shkova në korpusin kryesor të Universitetit, në sallën e madhe. Atje ishin futur studentët, një grup prej 30 e ca studentësh dhe prisnin. Ata më shtruan kryesisht probleme ekonomike. Pakënaqësitë ishin lidhur me çështjen e konvikteve, me dritat, me mencat. Të këtij karakteri kryesisht ekonomik. Natyrisht unë e kisha të qartë për vete, se nuk mund të ishin këto motivet që mund të ngrinin studentët në një protestë të tillë dhe i pyeta shprehimisht: Mirë, po këto probleme ju, ishte e domosdoshme t’i bisedonit me mua? Përse nuk i bisedoni në oragnizatën e rinisë?
Sapo unë përmenda organizatën e rinisë, ata menjëherë reaguan. Thanë, Jo, ne nuk e duam atë organizatë, ajo nuk përfaqëson ineteresat tona. Aty unë kuptova që bëhej fjalë për diçka tjetër. E kuptova se ata donin një organizatë tjetër. Pra donin të zëvendësonin organizatën e tyre të studentëve, ajo që ishte Bashkimi i Rinisë së Punës, me një organizatë që ata dëshironin të krijonin. Pra, doli direkt problemi i krijimit të një organizate tjetër. Unë me ta e përfundova bisedimin atë natë në këtë formë…”.
Fevziu: Ky grup kryesohej nga Azem Hajdari. Besoj se ky ka qenë kontakti juaj i parë me të?
Alia: “Unë Azemin personalisht nuk e njoha, por unë kam një zakon timin, që kur takoj njeri e pyes për emrin, por i them edhe nga je. Dhe aty pyeta disa nga studentët dhe më bëri përshtypje se 2 ose 3 më thanë se ishin nga Tropoja”.
Fevziu: A ju kërkuan edhe reforma demokratike studentët në atë takim?
Alia: “Jo! Në atë takim nuk më kërkuan gjë. Në atë takim ishte më tepër problemi i Organizatës së rinisë. Aty ne ramë dakord që të takohemi sërish. Studentët më thanë: ne kemi edhe gjera të tjera për të thënë, por është mirë të vish ti dhe të takohesh vetë me studentët.
Unë i thashë, dakord, nesër në orën 5 pasdite do të vij tek ju, në Qytetin Studenti. Mblidhni tërë studentët atje në sallë, le të rrinë edhe jashtë sa të duan. Por, me një kusht, ju paradite shkoni në shkollë, unë pasdite do vij të bisedojmë për këto punë. Kjo ishte marrëveshja”.
Fevziu: Po si shpjegohet fakti që kjo përfaqësi studentësh, që kishte ardhur me garancinë tuaj, si Sekretar i Parë i Komitetit Qendror dhe President i Republikës, u rrah së bashku me studentët e tjerë sapo u bashkua me grupin në Qytet Studenti?
Alia: “Këtë gjë unë nuk e di konkretisht. E kam marrë vesh më vonë. Ma kanë thënë studentët vetë këtë gjë, kur kam bërë takimin e dytë me ta dhe nuk e di si ka ndodhur. Nga ana e Ministrisë së Brendshme, më dhanë një arsyetim, sipas të cilit dikush, një oficer, humbi koburen dhe kjo shkaktoi një zënkë. Por unë nuk besoj që dikush nga udhëheqja e Ministrisë, të ketë dhënë urdhër që të rriheshin”.
Fevziu: A ishte kjo për t’i trembur?
Alia: “Jo, nuk besoj, nuk besoj se ishte e tillë, sepse në fakt ata mbetën të nesërmen tërë ditën aty dhe nuk pati asnjë tentativë për t’i shpërndarë”.
Fevziu: Në momentin që mbaruat takimin e parë më studentët, a menduat, apo a ju shkoi ndër mend që kjo lëvizje studentësh mund të shfrytëzohej dhe të shndërrohej në një manifestim politik, që do të bashkonte dhe intelektualë, profesorë universitetesh, e të tjerë që donin ndryshimin e regjimit?
Alia: “Sigurisht unë u shqetësova. Edhe vetë fakti që unë vajtja tek studentët në mes të natës, pa u konsultuar me askënd të jetër, tregon se gjykova që ajo ishte diçka jo e vogël. Mendoja se kjo sigurisht mund të shndërrohej në një lëvizje të rrezikshme për sistemin që ekzistonte. Mos harro që na kishte ndodhur më parë çështja e ambasadave. Pra një ngjarje e rëndë dhe kjo ishte ngjarja e dytë, akoma më e rëndë, që po ndodhte brenda në qytetin e Tiranës, nga studentët, që ishin pjesa më e zgjedhur e rinisë shqiptare”.
Fevziu: A jeni informuar ju, që të nesërmen, ndryshe nga protestat e tjera që kishin ndodhur dhe ishin shuar më pas, kjo protestë po vijonte në Qytetin Studenti dhe që në mëngjesin e 9 Dhjetorit studentët ishin mbledhur përsëri dhe kishin vendosur që të mos shkonin në shkollë?
Alia: “Po, unë e mora vesh menjëherë dhe natyrisht nuk më erdhi mirë që studentët nuk e mbajtën fjalën. Por nga ajo kuptova që po thellohej”.
Fevziu: Dhe ju nuk e mbajtët fjalën që ata të shkonin paqësisht, sespe u rrahën.
Alia: “Jo, unë mendoj se ajo rrahje qe një incident me një pjesë. Nuk them qe me të tërë studentët. Ajo mund të ishte me përfaqësinë. Nuk ka qenë me masën e studentëve. Por, ai ishte sebepi, që thanë ata: nuk kanë pse të na rrahin. Sepse nuk i rrahu njeri pastaj të nesërmen. Studentët ishin të ndërgjegjshëm me atë se çfarë kërkonin. Sipas tyre, ata kërkonin ndryshimin në sistem, ndryshime politike. Siç thashë, mua më folën për ndryshime ekonomike, por në fakt po kuptohej se ata kërkonin një organizatë tjetër politike. Pra, që në atë moment, unë për vete, personalisht, kuptova që po vjen thirrja për pluralizmin politik”.
Fevziu: A ju informuan, që në mëngjes, bashkë me studentët po bashkoheshin profesorë të Universitetit dhe intelektualë të tjerë?
Alia: “Unë për këtë nuk kam qenë në djeni, s’kam pasur informacion të tillë”.
Fevziu: Atëherë Sigurimi nuk ka qenë aq i fortë sa mendonim ne!
Alia: “Ndoshta. Në atë kohë unë mora vesh se nga ana e Komitetit të Partisë së Tiranës po çoheshin profesorë të ndryshëm, për të biseduar me studentët, për t’i qetësuar ata. Një nga këta profesorë ishte Berisha, të cilit unë i kërkova që të shkonte të transmetonte nga ana ime fjalën se – unë nuk shkova në orën 5 mbasdite tek studentët, sepse ata s’mbajtën fjalën në mengjes, s’vajtën në shkollë. I thashe se të nesrmen unë jam gati të vetë prapë tek ta, që nuk heq dorë nga takimi dhe biseda me ta. Kjo ishte tërë sa dija unë në atë kohë. Dhe këto janë fjalët e vetme që i kam thënë Sali Berishës”.
Fevziu: Berisha është shprehur se ka biseduar me ta dhe ju ka çuar fjalë se ata nuk dëgjojnë dhe kjo ka qenë gjithë lidhja juaj. Është e vërtetë, kaq, apo ka pasur edhe kontakte të mëtejshme?
Alia: “E vërteta është se unë I thashë Berishës të transmetoj vetëm kaq nga ana ime dhe Berisha ka shkuar atje. Çfarë u ka thënë studentëve, unë nuk e di, s’jam fare në djeni për këtë. Ai është kthyer tek unë pas orën 12 të natës dhe më tha se me ata s’merresh vesh. Më tha, natën e mirë; i thashë natën e mirë. Kaq. Dhe unë me Berishën më nuk kam pasur kontakt. Pas dy ditësh, kur u krijua Partia Demokratike, morra vesh se Sali Berisha…”
Fevziu: Ish-minsitri i Arsimit, Skënder Gjinushi, në një prononcim të disa ditëve më parë deklaronte se ju i keni thënë që në takimin që do të bëjë me studentët duhet marrë dhe profesor Berisha. Është e vërtetë apo jo?
Alia: “Nuk mbaj mend kur e ka fjalën Skënder Gjinushi. Kam përshtypjen që Skënder Gjinushi e ka fjalën kur u bë greva e urisë e studentëve. Mbase kam thënë për atë kohë”.
Fevziu: Për shkurtin?
Alia: “Besoj”
Fevziu: Pra i vetmi kontrakt me Berishën ka qenë ky?
Alia: “Vetëm ai, s’kam pasur me Berishën tjetër kontakt dhe në atë kohë as me Gjinushin kontakt tjetër s’kam pasur”.
Fevziu: Pse tentuat që të çonit fjalë përmes Sali Berishës?
Alia: “Motivi është fare i thjeshtë, se pyeta studentët nga jeni dhe morra vesh se 2-3 veta më thanë nga Tropoja. Mendova që Sali Berisha është nga Tropoja, mbase i njeh ata. Njëri prej tyre ishte Azem Hajdari. Nuk e njoha Azemin, më vonë e kam njohur. Mendova se mund të ishte njeriu që mund të merrej vesh më lehtë me ta. Ky ishte motivi, i thjeshtë, asnjë motiv tjetër s’kam pasur”.
Fevziu: Nuk ka pasur kontakte të mëtejshme mes jush?
Alia: “Jo, jo. Me Saliun? Jo, asnjë motiv, asnjë kontakt tjetër. Do me thënë flas në ato pozita. Pastaj kur u bë kryetar partie patjetër …”
Fevziu: Cili ishte momenti i parë, në datat midis 8 dhe 10 Dhjetorit, kur ju menduat se duhet të firmosej pluralizmi politik? A ka një moment kur keni qenë i bindur që duhet ta bënit këtë?
Alia: “Ky moment ka qenë pikërisht në mbrëmjen e 10 dhjetorit, kur vazhdoi protesta e studentëve. Kur nga Tirana filluan të shkojnë edhe punëtorë të disa qendrave, kur lëvizja e studentëve mori proporcione më të mëdha. Pra u duk që këtu nuk është më çështja e një grupi studentësh, por është një problem më madh. Dhe në datën 11 në mëngjes për mua u bë e qartë që duhet të shpallnim pluralizmin politik”.
Fevziu: Nëse studentët nuk do kishin dalë në protesta dhe nuk do kishin bërë presion, do e firmosnit pluralizmin?
Alia: “Në atë kohë? Jo, nuk besoj. Për ç’arsye? Për arsyen e thjeshtë, që unë në gusht të 1990 mblodha intelektualët e Tiranës dhe diskutova me ta, midis të tjera edhe për çështjen e pluralizmit dhe unë kërkoja mbështetje…”.
Fevziu: Përse kërkonit mbështetje?
Alia: “Kërkoja mbështetje, sepse pas ngjarjeve në Lindje, mendonim dhe ne se si të ecnim përpara, si mundej ky vend ta kapërcentë atë situatë. Një nga rrugët mund të ishte edhe kjo, pluralizmi. Unë e shtrova përpara intelektualëve në atë kohë se ç’mendonin për këtë. Në fakt unë nuk pata mbështetje nga asnjëri. Nuk më tha asnjë: Po ta bëjmë, mirë do jetë. Përkundrazi, Berisha shprehu mendimin e tij, tha se është më mirë pluralizmi i mendimit, se nuk jemi të përgatitur, kultura politike nga mungon, etje, etj. Kadare nuk u shpreh fare”.
Fevziu: Por a ishit ju realisht i hapur për t’i dëgjuar opinionet e tyre apo ishte më shumë një formë presioni. Pra po e përdornit këtë takim për presion?
Alia: “Isha shumë i hapur dhe fakti që nga gjithë ai grup që ishte aty, nuk i ka ndodhur asgjë, asnjërit, tregon se isha shumë i hapur”.
Fevziu: Në momentin që vendosët të firmosnit pluralizmin politik, me cilit nga drejtuesit e lartë komunistë të kohës u konsultuat?
Alia: “Unë kam biseduar në mënyrë personale në fillim me Adil Çarçanin, që ishte kryeministër. Kam biseduar në mënyrë informale, i kam thënë që duhet ta bëjmë dhe duhet të shkojmë përpara. Kam biseduar me Foto Çamin, që ishte një nga shokët më të cilin unë komunikoja. Me Xhelil Gjonin, që ishte në atë kohë, Sekretar i Komitetit Qendror të Partisë, me Sofokli Lazrin”.
Fevziu: Cili ishte mendimi i tyre?
Alia: “Ata ishin dakord me mua. Pastaj kam mbledhur Byronë Politike komplet, e kam shtruar aty dhe ramë dakord. Pastaj shkuam në mbledhjen e Komitetit Qendor të Partisë”.
Fevziu: Të gjithë këta që përmendët ishin pjesa më liberale, ose të paktën më mëndjehapur e Byrosë Politike. Po pjesa më konservative e Byrosë Politike?
Alia: “Nuk mund të vë gisht për asnjë që të them se kush ka qenë liberal e tjetri…”
Fevziu: Po në mbledhjen e Byrosë a patët rezistencë?
Alia: “Nuk pati asnjë kundërshtim. Prandaj e them dhe e kam thënë gjithmonë, se mund të ketë pasur në Komitetin Qendror të Partisë, mund të ketë pasur në Byronë Politike njerëz që ishin më pak të vendosur ose më pak të kuptueshëm për një problem, kjo varej nga niveli i tyre. Por absolutisht asnjë nga udhëheqësit e Partisë, udhëheqësit e Byrosë Politike ose të Komitetit Qendor nuk kanë qenë kundër pluralizmit! Ashtu siç jam i detyruar ta theksoj, sepse është një e drejtë dhe e rëndësishme, se asnjë nga shokët e Byrosë Politike apo të Komitetit Qendror, nuk ka qenë për përdorimin e armëve kundër demostruesve. Në asnjë rast.”
Fevziu: Kush votoi kundër pluralizmit?
Alia: “Kundër pluralizmit në Komitetit Qendror ka votuar Spiro Koleka dhe Rita Marko dhe për nderin e tyre, tamam ata kanë vepruar për mendimin tim shumë korrekt. Fundi nuk e kishin mendimin, nuk e kishin të qartë këtë çështje. Por, pasi u mor vendimi, Spiro Koleka dhe Rita Marko, por veçanërisht Spiro koleka, me të cilin kam pasur kontakte të vazhdueshme edhe më vonë, ka qenë nga luftëtarët e vendosur për zbatimin e atij vendimi”.
Fevziu: A ka pasur Brenda Partisë së Punës grupe konservative, që kontestonin vendimet tuaja?
Alia: “Ma kanë bërë disa herë këtë pyetje dhe e çuditshme. Unë gjithmonë i përgjigjem me atë që di. Zyrtarisht, nuk ka pasur në Partinë e Punës, as në udhëheqje, grupe të tilla kontestatore. Për pasojë, mua personalisht, nuk më ka dalë asnjëri kundër, në kuptimin nga pozitat konservatore, sepse kundër për një gjë tjetër…”
Fevziu: Po flasim për platformë?
Alia: “Për platformë absolutisht jo. Tani pyetja e dytë, a ka pasur njeri që s’ka qenë dakord? Mund të ketë pasur, sepse kjo është e lirë dhe kuptohet varet nga niveli kulturor i të tërëve. Jo të gjithë shokët, edhe në Byronë Politike, edhe në Komitetit Qendror, kishin një nivel të caktuar politik, një nivel të caktuar kulturor. Kishte më pak të zhvilluar, më shumë të zhvilluar”.
Fevziu: Në fakt, thembi i pyetjes është tjetër, a ka pasur një pushtet paralel me atë tuajin, ose më të fuqishëm se atë tuajin e veja e Enver Hoxhës (Nexhimije Hoxha) Brenda strukturave të Partisë?
Alia: “Jo nuk ka pasur. Bile, meqë ma përmendët ju këtë gjë, unë po ju them se këto gjëra unë i kam biseduar edhe me Nexhimijen, edhe ajo ka qenë dakord plotësisht”.
Fevziu: Për vendosjen e pluralizmit?
Alia: “Po, në kohën kur unë kam diskutuar për këtë gjë, nuk ka qenë kundër. Prandaj unë e them për të sqaruar këtë pozicion, se ndonjëherë…”
Fevziu: Meqë jemi në këtë pozicion, a keni qenë ju realisht i lirë nga viti 1985, kur erdhët në krye të Komitetit Qendror, deri në vitet 1991, kur u larguat nga Partia e Punës, për të zënë vendin e Presidentit të Republikës, krejtësisht i lirë në vendimet tuaja?
Alia: “Unë kam qenë krejtësisht i lirë në vendimet e mia. Por, gjithmonë mos harroni se
vendimet nuk merreshin nga një-shi, merreshin në kolegjialitet në atë kohë. Unë kam respektuar këtë lloj parimi. Prandaj në vendimet që kam marrë, unë nuk kam pasur kundërshtim. Përkundrazi, të gjithë ishin dakord. Mund të bëni pyetjen tjetër, a ka pasur propozime nga të tjerë, apo prisnin nga unë më shumë? Kjo e dyta është më e vërtetë, më shumë prisnin nga unë”.
Fevziu: Meqë përmendët këtë fakt, në momentin që ju ishit Sekretar i Parë i Komitetit Qendror i PPSH-së dhe një nga personat më të rëndësishëm, a e kishit kuptuar që drejtonit një Byro Politike me një nivel mediokër, për të mos thënë mizerabël?
Alia: “Kjo është si ta kutosh, si ta mërrësh këtë tezë”
Fevziu: Ju si e kuptonit në atë kohë?
Alia: “Kishte shokë që ishin shumë të avancuar në kuptimin politik, kulturor, por kishte dhe shokë që në kuptimin politik ishin të avancuar, por në kuptimin kulturor ishin më pak të avancuar. Por, mos harro që në atë kohë kriteret ishin pak më ndryshe. Për shembull ne kishim kriterin e klasës punëtore. Unë do të them që ndoshta e ekzagjeruam këtë, sepse kishte dhe shumë njerëz të tjerë të ditur, me kulturë, që mund t’i shërbenin organizmave të ndryshme të partisë, që sillnin një frymë më të përparuar. Por, në këtë çështje, nuk mendoj se kjo e ka penguar punën e partisë”.
Fevziu: Përpara se të ndodhnin ndryshimet në Europën Lindore, që filluan diku në fund të vitit 1988 dhe në fillim të vitit 1989, me ngjarjet e Polonisë e më pas me ato të Hungarisë, a kishit menduar ndonjëherë ju, nga viti 1985 deri në 1988, që të ndërtonit një Shqipëri, ose me një sistem më të hapur? Nuk po them pluralist, se jam i sigurt se nuk i keni menduar. Por, një Shqipëri më të lirë dhe të më hapur?
Alia: “Jo, në këtë plan jo. Në këtë plan nuk e kam menduar ndonjëherë. Por, për hapjen e Shqipërisë në kuptimin politik, për marrëdhënien me botën e jashtme, e kam menduar dhe kam vepruar. Por, jo në kuptimin e një ndryshimi të sistemit politik”.
Fevziu: A e keni menduar se me shpalljen e pluralizmit politik, PPSH-ja nuk do të rezistonte dot më?
Alia: “Ajo ishte e qartë. Ishte e qartë se ishte ndryshim i një sistemi. Madje, kur u bë vendimi për pluralizmin, unë në Komitetin Qendror kam thënë; tani keni parasysh, nuk do jemi më ne që do komandojmë, nuk është më Partia në krye të shtetit, nuk është më Partia që vendos për gjërat, tani vendosin të gjitha forcat politike”.
Fevziu: E kuptonin këtë?
Alia: “Në qoftë se nuk e kuptonin, unë po ja thoja që ta kuptonin dhe pasi i thashë këto shtova: tani do votojmë për pluralizmin, kush është dakord dhe kush nuk është dakord”.
Fevziu: A e kuptuat në atë moment, ose më parë, që sistemi të cilit ju i kishit kushtuar jetën dhe gjithë karrierën tuaj ishte totalisht i dështuar?
Alia: “Nuk do ta thoja në këtë formë. Por që sistemi ynë po merrte fund, Po. Ishte a dështuar apo jo, nuk kishim akoma një analizë të plotë”.
Fevziu: Po tani a mund ta thoni?
Alia: “Padyshim që dështoi, padyshim, ishte i dështuar”.
Fevziu: A përbën një dramë për jetën e një njeriu, që i ka kushtuar 50 vjet të jetës së tij një sistemi?
Alia: “Po sigurisht që është një dramë, sepse i kushtohesh një ideali, i kushtohesh një synimi të ndershëm, këtë dua ta theksoj me të madhe, një synim pa asnjë interes personal. 50 vjet të tëra, apo 60 vjet të tëra në atë rrugë, unë asnjë gjë personale nuk kam fituar. Absolutisht asnjë gjë. Por, kjo ishte bindja ime, që është bindje njerëzore. Doja të luftoja me atë mendim që kishim ne për të mirën e njerëzve, për të mirën e të varfërve, për drejtësinë shoqërore, për barazinë shoqërore. Mua më duket një gjë shumë e bukur, shumë e mirë. Ndoshta rruga që gjetëm ne, ose rruga që kopjuam, se e morëm nga të tjerët, nuk ishte e saktë dhe doli që nuk ishte ashtu”.
Fevziu: Kam ndjekur intervsitat që keni dhënë në Kosovë, a mendoni, ndoshta tani në një distancë 16 vjeçare, ku jeni më i qetë, për të diskutuar karrierën tuaj politike, që ai sistem cilit ju i kushtuat jetën tuaj, i bëri majft dëm këtij vendi dhe kjo i shkaktoi mjaft fatkeqësi shumë njerëzve?
Alia: “Jo, nuk e mendoj kështu. Nuk e mendoj sepse ky është një shikim i njëanshëm i së kaluarës. Unë shikoj në të kaluarën edhe faktin që kemi dritën elektrike sot, që është bërë gjatë sistemit të kaluar, nuk është bërë tani. Pra ka edhe një të mirë dhe mos e harroni këtë. Në të kalurën u bënë 165 mijë intelektualë të rinj me shkollë të lartë, kur kishim 300 në 1945”.
Fevziu: Por një pjesë e madhe e këtyre u pushkatuan.
Alia: “Jo, jo, jo. Jo, e keni gabim. Me fjalët një pjesë e madhe, një pjesë e vogël shpesh herë abuzohet. Më fal që e them kështu, por edhe unë jam i detyruar që të mbroj veten edhe sistemin. Nuk duhet parë vetëm aspekti negativ. Unë jam shumë dakord që ka pasur shumë gabime, unë jam shumë dakord që ka pasur edhe faje, edhe fatkeqësi. Ka pasur edhe njerëz të cilëve u është shkaktuar dhimbje, u është shkaktuar jo vetëm vdekje, por familjes së tij u janë shkaktuar drama. Jam shumë dakord, ka pasur të tilla. Lufta e klasave, që e kishim si kriter, shpesh është zbatuar ashpër kundër mjaft njerëzve. Pra në këtë plan, unë nuk jam nga ata që them se s’ka pasur, jo ka pasur të tilla. Por krahas të tyre, nuk duhen harruar edhe këto gjëra të tjera, të cilat e bënë Shqipërinë. Por edhe vetë fakti që Shqipëria mbrojti lirinë dhe pavarësinë. Mund të thonë njerëzit, po mirë, ç’rrezik i kushtohej? Nga kush? Po përse Toni Bler tha se dështoi Inteligjent Servisi në përpjekjet e veta për të rrëzuar pushtetin në Shqipëri? A e mendoni ndonjëherë këtë?”
Fevziu: Do rrëzonte një system njëpartiak dhe do ndërtonte një sistem pluralist, të lirë!
Alia: “Jo. Pavarësisht, nuk e di. Problemi është këtu, që një i huaj do të rrëzonte një pushtet shqiptar dhe nuk e dimë pastaj atë Shqipëri do ia jepte grekut apo jugosllavit”.
Fevziu: Çdo të ndodhte me Europën Lindore, a do të binte sistemi komunist në të, nëse Gorbaçovi nuk do të lançonte dy sfidat e ti, Gllaznost dhe Perestrojkën?
Alia: “Unë nuk besoj se rënia e socializmit është pasojë e Gllaznosit dhe Perestrojkës së Gorbaçovit. Gorbaçovi u përpoq ta shërojë socializmin në Bashkimin Sovietik, u përpoq ta reformojë atë shoqëri. Por shkaku është gjetiu, shkaku është tek Lufta e Ftohtë, lufta që ekzistonte midis kapitalizmit dhe socializmit”.
Fevziu: Dhe që socializmi nuk e përballoi dot më?
Alia: “Nuk e përballoi dot. Ishte një luftë që kishte filluar që më 1917, që me Revolucionin e Tetorit. Një luftë që u bë me luftë të armatosur nga ana e Hitlerit, por dështoi. Një luftë që vazhdoi pas Luftës së Dytë Botërore, por që…”
Fevziu: Cili është roli i Gorbaçovit në transformimet në Europën Lindore?
Alia: “Në trasformimet në Europën Lindore nuk besoj që ka ndonjë rol të madh Gorbaçovi. Në Bashkimin Sovjetik ai u përpoq të bëj transformimin e shoqërisë, u përpoq të korrigjojë disa gabime, disa të meta, qoftë në fushën ekonomike, qoftë në fushën politike. Ai foli për Gllaznost. Gllaznost presupozon demokracinë e brendshme, një demokraci të shoqëerisë. Por ajo mbeti vetëm një parrullë e përgjithshme. Rusia mbeti po ajo Rusi që ishte, e mbyllur. Edhe sot e kësaj dite ne e shohim Rusinë prap të mbyllur”.
Fevziu: A keni pasur kontakte me Gorbaçovin?
Alia: “Jo nuk kam pasur kontakt me të”.
Fevziu: Gjatë vitit 1990, a ka pasur kontakte, raporte, dhënie-marrje me Europën Perëndimore? Jo në pjesën legale të tyre, që janë ambasadat.
Alia: “Jo, edhe kemi pasur në atë kohë. Mos harro se unë vajta në Kombet e Bashkuara. Ishtë e para herë që shkonte një udhëheqës shqiptar në OKB. Për këtë punë vajta, që të gjeta një mbështetje”.
Fevziu: Cila ishte situate atje?
Alia: “Gjeta mbështetje në disa persaonalitete, por ishte evidente që ata kërkonin më shumë. I tërë opinioni ishte që ka ikur koha dhe duhej përmbysur, dominoja e fundit. Pastaj kemi pasur kontakte me gjermanët në atë kohë”.
Fevziu: A kemi pasur më shumë shanse në atë kohë për t’u integruar në strukturat e BE-së? A kemi marrë propozime konkrete në atë kohë?
Alia: “Ne vendosëm kontakte me BE-së në atë kohë. Ne u futëm edhe në OSBE, morëm pjesë në Konferencën Ballkanike, në integrimin në Ballkan. Bëmë disa përpjekje për të çarë guaskën e vjetër dhe për t’u integruar në botën e jashtme. Mendoj se ishte vonë. Ishte një kohë që edhe bota kërkonte më shumë nga ne”.
Fevziu:. Ju vjen keq që nuk bëtë më shumë në atë kohë?
Alia: “Keq të vjen, po…”
Fevziu: Mund të bëhej më shumë?
Alia: “Në atë kohë jo, duhej përpara”.
Fevziu: Përpara në ç’kohë?
Alia: “Në ’89 ndodhën këto ngjarje dhe askush nuk e parashikoi”.
Fevziu: Udhëtoni shumë këto kohë. Keni dhënë një intervistë televiozionit të Kosovës. Shkoni shpesh në Kosovë?
Alia: “Jo. Shpesh jo. Isha tani vonë dhe qe një kënaqësi e madhe”.
Fevziu: Keni qenë gjatë kohës së luftës atje?
Alia: “Kam qenë në luftë dhe tani vajta pas 60 vjetësh në Kosovë”.
Fevziu: Jeni një kosovar që riktheheni pas 60 vjetësh.
Alia: “Jo, unë jam shkodran, nuk jam kosovar, por e dua Kosovën. E dua shumë Kosovën. Vajta dhe me të vërtetë më pëlqeu. Mora shumë kontakte dhe me udhëheqësit kosovarë. Tani ata gjenden përpara një fakti të rëndësishëm, çështjes së pavarësisë”.
Fevziu: Dhe do ta fitojnë.
Alia: “Me siguri do ta fitojnë, sepse nuk ka rrugë tjetër. Natyrisht serbët nga ana e tyre bëjnë përpjekje që ta shtyjnë këtë çështje, ata duan ta evitojnë, kurse komuniteti botëror, veçanërisht Ahtisari dhe komuniteti europian mundohen që ta zbusin edhe pak. Por unë mendoj që Kosova do të jetë e pavarur. S’ka rrugë tjetër”.
Fevziu: A mendoni se mund të ketë një bashkim të mundshëm mes Shqipërisë dhe Kosovës?
Alia: “Jo. Unë mendoj se problemi i bashkimit të shqiptarëve tani është i tejkaluar, i ka ikur koha. Tani tërë shqiptarët synojnë të shkojnë drejt Europës dhe unë mendoj që edhe Shqipëria, edhe Kosova duhet të shkojnë drejt Europës”.
Fevziu: A i jeni borxhli Kosovës, si një nga ish-drejtuesit komunist?
Alia: “Nuk mendoj se jemi borxhlinj. Përkundrazi, ne kemi bërë shumë për Kosovën”
Fevziu: A ka qenë e braktisur Kosova nga ju në vitin 1944?
Alia: “Jo, në asnjë mënyrë, nuk ka qenë aspak e braktisur. Përkundrazi, ne e kemi nxitur që populli I Kosovës të merrte pjesë në luftë. Ka një gjë që disa njerëz, madje edhe historianë, që nuk e kuptojnë. Ka pasur një marrëveshje të Uashingtonit, midis Çërçillit dhe Rusveltit, që thotë se vetëm pjesmarrja në luftën kundër fashizmit garanton të drejtën e pavarësisë së popujve të ndryshëm. Kosova duhej të merrte pjesë në luftë kundër fashizmit dhe ne e nxitëm. E nxitëm që të merrte pjesë dhe mori pjesë, që të fitonte lirinë dhe pavarësinë. Por…”.
Fevziu: A është përfshirë shteti shqiptar i kohës, në masakrën e Tivarit?
Alia: “Jo!”.
Fevziu: Jeni i sigurt për këtë?
Alia: “Jam shumë i sigurt”.
Fevziu: Nuk keni pasur djeni?
Alia: “Unë nuk kam pasur djeni fare për këtë ngjarje, por jam i sigurtë që nuk është përzier. Sepse edhe nga librat që kemi lexuar për këtë ngjarje, forcat serbe bashkë me ushtarët kur kaluan nëpër Shqipëri nuk kanë bërë masakër. Kur kaluan në Tivar, atje janë bërë masakra”.
Fevziu: Cila është dita juaj e zakonshme tani?
Alia: “Dita ime e zakonshme është të ndjek ngjarjet në vend nëpërmjet shtypit, të cilin jo të tërin e lexoj. Lexoj në internet më tepër. Të shkruaj ndonjë gjë”.
Fevziu: Po shkruani kujtimet?
Alia: “Shkruaj kujtimet, por i kam sekret. Por mund edhe t’i botoj, do të shikoj, akoma nuk e kam vendosur”.
Fevziu: Nëse do të shikonit diçka në karrierën tuaj, cili është momenti që do të donit ta bënit ndryshe?
Alia: “Kjo është një pyetje e vështirë. Nuk më kishte shkuar në mëndje se çfarë do të bëja ndryshe. Do të doja të mos bëja gabime, sepse gabime kam bërë shumë”.
Fevziu: Për shembull?
Alia: “Kush i numëron”
Fevziu: Në qoftë se do të ishit i ri dhe do të kishit mundësi të zgjidhnit mes dy sistemeve, këtë që po jetojmë sot dhe atë monopartiak, cilit do të zgjidhnit të jetonit, po të ishit sot?
Alia: “Po të isha i ri dhe po të jem i ri dhe të bëhem prap i ri, gjithmonë do të zgjidhja të luftoja për njeriun. Do zgjidhja të luftoja për të mirën e njeriut”.
Fevziu: Do jetonit në një system të lirë?
Alia: “Në një sistem që do të konsideronte njerëzit të lirë, të barabartë, në një sistem të drejtësisë. Në qoftë se ky sistem do të ekzistonte, unë në atë sistem do të isha”.
Dhjetor 2006
