“Dokumente të seleksionuara dhe deformuara, nxjerrë jashtë kontekstit”, e ka konsideruar Fatos Lubonja një copëz dokument që gazetari Dashnor Kaloçi ka përfshirë në librin e tij më të fundit “Kadare në dokumentet e Pallatit të Ëndrrave”.
Pas botimit të këtij dokumenti, i cili lidhej me deponimin e Fatos Lubonjës në hetuesi, e ku ndër të tjera ai përmendte dhe emrin e shkrimtarit, Ismail Kadare, gazeta “Panorama” iu drejtua Lubonjës, për të mësuar më shumë mbi të vërtetën e kësaj ngjarjeje.
Duke rrëfyer për rrethanat në të cilat është bërë deponimi, ndërsa i konsideron mënyrën e botimit të këtyre dokumenteve, seleksionimin e tyre, si një manipulim të së vërtetës, Lubonja shprehet ndër të tjera se ka edhe një problem etik në këtë mes.
“Jo më kot në Gjermani, krahas arkivit të STAZ-it, sot ka edhe një arkiv tjetër ku njerëzit që figurojnë në dosjet e STAZ-it janë ftuar të dëshmojnë të vërtetën e tyre. Prandaj dhe Adam Michniku ka thënë se ‘ne (disidentët polakë F.L.) nuk mund të gjykohemi nga dokumentet që kanë bërë persekutorët tanë për ne’”, shprehet Lubonja.
Ndërsa në lidhje me Kadarenë, ai thotë se ai nuk ka qenë i përndjekur i Sigurimit, por se tani po përpiqet të fabrikojë të shkuarën e vet.
“NË VENDIN E GËNJESHTRËS, E VËRTETA ËSHTË NJË SËMUNDJE”
FATOS LUBONJA
Afro një vit pas Plenumit IV unë jam arrestuar, vetë i katërt, së bashku me babain, xhaxhain dhe burrin e hallës, pasi Sigurimi, nëpërmjet agjentëve të tij, arriti të marrë informacion se në shtëpinë e xhaxhait gjendeshin të fshehura disa armë të babait (trofe të Luftës). Aty, gjatë kontrolleve, gjetën të fshehura edhe materiale të tim eti dhe shkrime të miat: një antiroman, poezi dhe ditarët e pesë viteve universitet, që i kisha fshehur pasi kishin përmbajtje kundër regjimit. Gjatë kontrollit në shtëpinë time m’u gjet edhe një letër kundër Enver Hoxhës, që ma kishte dërguar im atë nga Lezha, ku gjendej asokohe gjysmë i internuar.
U gjenda, pra, përballë këtyre fakteve që hetuesit i kishin të përforcuara dhe me dëshmi të të arrestuarve e dënuarve më parë, me dëshmitarë nga jashtë e përgjime të teknikës operative që kishin kryer. Gjëja më e frikshme ishte kërcënimi lidhur me armët që donin të na i vishnin si përgatitje për të vrarë Enver Hoxhën, d.m.th., terror. Janë situata, që, kush i ka provuar, e di mirë se ç’do të thonë. Hetuesia luante me ty si macja me miun, pasi ti nuk dije as se ç’thoshin të tjerët jashtë e brenda, ndërkohë që ata të kishin futur dhe spiunin e birucës në qeli. U përpoqa të mbroj veten, duke mohuar akuzën për terror dhe, kur erdhi puna për të shpjeguar se pse kisha shkruar ato gjëra, si dhe pse im atë kishte shkruar një letër aq të rëndë kundër Enver Hoxhës, u përpoqa të reduktoja gjithçka në pakënaqësitë tona personale. Se të thosha të vërtetën që mendoja, se e keqja nuk ishim ne, por regjimi dhe Enver Hoxha, kjo ishte barazi me vetëvrasje dhe, për fat të mirë a të keq, më mungonte ky guxim.
Kur kam parasysh se edhe pa gjetur armë të fshehura e dokumente ku udhëheqësi cilësohej si “idiot”, shumë të arrestuar kanë pranuar akuza për agjenturë e komplote e terror, them se, me papërvojën që kisha, kemi shpëtuar mirë vetëm me akuzën për agjitacion e propagandë. Merita kryesore për këtë e pati im atë, i cili mohoi se armët ishin të tijat, mohoi se letra ishte për Enver Hoxhën, por ai kishte edhe më shumë përvojë, ishte edhe më trim.
* * *
E bukura në këtë histori është që Kaloçi dhe ata që promovojnë librin e tij, nuk nisen të kërkojë të vërtetën e këtyre dramave. As të evidentojë faktin (sado modest, por për t’u njohur) se në atë kohë paska pasur edhe të rinj që bënin letërsi sirtarësh kundër regjimit, që eksperimentonin forma të tjera nga socrealizmi; që nuk i ngrinin himne Partisë dhe shokut Enver, po shkruanin për varfërinë, mjerimin dhe udhëheqjen “idiote”; as se si regjimi i vriste në një mënyrë apo në një tjetër këta të rinj. Ata i (keq)përdorin drama si kjo për t’u shërbyer gënjeshtrave të një shkrimtari të socrealizmit si Kadareja, i cili, edhe pse në vend të dënimeve dhe ridënimeve me burgje ka njohur vetëm promovime e privilegje e çmime, duke arritur deri të bëhet deputet dhe zv.kryetar i Frontit Demokratik, pretendon se na qenka persekutuar nga Enver Hoxha dhe Sigurimi.
Mirëpo, duke qenë se në vend se të kërkojë të vërtetën nëpërmjet fakteve e dokumenteve, autori i manipulon ato, duke i seleksionuar dhe deformuar e nxjerrë jashtë kontekstit, nuk i jep dot përgjigje një pyetjeje shumë të thjeshtë: ore, nëse Enver Hoxha e Sigurimi paskan qenë kundër Kadaresë, si shpjegohet që e kanë ngritur lart e më lart në karrierë e privilegje?
* * *
Ka edhe një problem të madh etik te këto dokumente gjyqesh apo hetuesie që botohen kështu. Ato nuk janë shkruar nën vullnetin e lirë të atij të cilit i atribuohen, por nga hetuesit apo sekretarët duke zbardhur, në funksion të fajësimit, fjalët e një njeriu që është nën shtrëngim dhe torturë fizike dhe psikologjike. Dihet se në këto kushte njerëzit kanë arritur edhe të pohojnë gjëra të paqena, që i kanë çuar deri në pushkatim. Në këtë kuptim ato më së shumti janë dokumente që denoncojnë regjimin dhe veglat e tij shtypëse. Dhe aq më pak ato mund të merren si dëshmi të vërtetash. Për shembull: sipas Kaloçit në dokument shkruhet se unë u paskam thënë hetuesve se im atë çmonte vetëm Kadarenë, pasi vetëm ai thoshte të vërtetën, kurse të tjerët kishin frikë. E vërteta është që im atë në atë kohë çmonte Kadarenë, si më të talentuarin e shkrimtarëve dhe se e kishte mik, por kurrsesi nuk mund të thoshte se ky shkruante të vërtetën. As unë s’mund ta sajoja këtë. Kjo është një fyerje për inteligjencën, edhe të hetuesve madje, pasi çdokush me dy pare mend ishte i vetëdijshëm se askush nuk guxonte të thoshte të vërtetën në atë kohë. Se përndryshe, ç’kuptim kishte që unë shkruaja letërsi sirtarësh po qe se të vërtetën mund ta shkruaje si Kadareja? Prandaj, nëse dokumenti thotë vërtet kështu, atëherë fjala ime është zbardhur në mënyrë të deformuar. Dhe gjëra të tilla duhen pasur parasysh kur kërkojmë të kuptojmë të vërtetën e asaj kohe nëpërmjet dokumenteve të Sigurimit. Jo më kot në Gjermani, krahas arkivit të STAZ-it, sot ka edhe një arkiv tjetër ku njerëzit që figurojnë në dosjet e STAZ-it janë ftuar të dëshmojnë të vërtetën e tyre. Prandaj dhe Adam Michniku ka thënë se “ne (disidentët polakë F.L.) nuk mund të gjykohemi nga dokumentet që kanë bërë persekutorët tanë për ne”.
Në fakt, e vërteta e asaj kohe është se Kadarenë nuk e ka përndjekur Sigurimi dhe se as që më kanë pyetur me këtë qëllim. Çështja nëse do të dënohej apo jo Kadareja si këlysh i Fadil Paçramit dhe Todi Lubonjës (siç thuhej asokohe për disa) – duke u ditur që ky ishte beniamin i tyre – ishte zgjidhur që para Plenumit IV, një vit e ca më parë. Në pranverë 1973, kur filluan disa kritika për “Dimrin e madh”, Nexhmija i bëri një vizitë në shtëpi dhe më pas Enver Hoxha e lavdëroi librin në Elbasan. Pas kësaj, Kadareja u fut në korin e atyre që godisnin liberalët dhe jo në listën e atyre që po goditeshin, sepse këtyre iu hoq edhe e drejta e botimit, kurse ky shkruante e botonte rregullisht. Këto unë i kam ditur, sikurse kam ditur, nga im atë, se Kadareja nuk do të prekej pasi, që para botimit, “Dimri” kishte kaluar kapitull më kapitull tek Enver Hoxha nëpërmjet Ramiz Alisë dhe ky e kishte pëlqyer. Prandaj thënia ime mund të jetë si përgjigje e pyetjes se cilët shkrimtarë vlerësonte im atë. Ndërsa po të doja vazhdoja të thoja të vërtetat që dija për Kadarenë në atë kohë, unë mund të thoja shumë gjëra, pasi ai dhe e shoqja ishin miq të familjes dhe kam qenë i pranishëm në shumë biseda ku shprehnin edhe pakënaqësi për gjendjen e vendit dhe atë të letërsisë dhe arteve. P.sh., mund të thoja se ai kishte dijeni për letërsinë e sirtarëve që shkruaja unë dhe se disa nga shkrimet e mia, që u kapën, ai i kishte lexuar; apo se im atë i thoshte vazhdimisht me humor: “Kështu si je bërë ti Ismail, po të të fusin në një thes dhe të të hedhin nga kati i pestë, do të biesh në këmbë.” Por as ata s’më kanë pyetur dhe as mua nuk më ka shkuar ndërmend një gjë e tillë.
* * *
Sipas mendimit tim ky libër, njëlloj si ai ku Kadare, për funksion të jashtëm, ka kthyer kokëposhtë historinë e poemës “Pashallarët e Kuq”, është një zgjedhje selektive dokumentesh, sipas kulturës që e kam quajtur të “manipulim-simulimit”. Në këtë libër nuk kërkohet e vërteta, por i shërbehet hallit të madh të Kadaresë për të fabrikuar një të vërtetë tjetër të jetës e veprës së tij. Mirëpo këto fabrikime demaskohen më së pari nga vetë librat e tij, karriera e tij gjithnjë në ngritje gjatë regjimit, publicistika e tij. Këto janë dokumente shumë më të rëndësishme sesa disa spiunime pa qeder që paska pësuar ky nga kolegët, qoftë për të bërë historinë e asaj kohe, qoftë për të kuptuar dritëhijet e figurës së tij. P.sh., bash në atë kohë, pak muaj para arrestimit tonë, më 13 janar të vitit 1974, ai shkruante në “Zërin e Popullit” artikullin “Realizmi socialist – arti i madh i revolucionit”. Aty, pasi sulmon Biblën dhe Kuranin, e më pas shkrimtarë të mëdhenj të shekullit XX si Xhojs, Kamy, Myzil, Beket, u vërsulet edhe ish-miqve dhe mbrojtësve të tij, tani armiq të partisë në prag të burgut, Todi Lubonja dhe Fadil Paçrami: “Nuk është rastësi që pseudoshkrimtari dhe armiku i partisë Fadil Paçrami i linte të mbushura pseudodramat e tij me hije dhe jo me njerëz. Nuk është e rastit që ai, së bashku me T. Lubonjën, ishin kundërshtarë të tërbuar të karakterit kombëtar në artet tona. Në poezi, F. Paçrami urrente figurën e baballarëve, në skulpturë figurën e nënës, në prozë përbuzte plakat shamizeza. Ai tmerrohej nga figura e Skënderbeut më keq se një pasha turk. Pra, ai nuk duronte dot asgjë që kishte lidhje me themelet e popullit e të kombit. Nga kjo pikëpamje ai të kujtonte ata pseudodijetarë të Ishullit të Liliputëve për të cilët Suifti tregon se kërkonin të shpiknin një metodë për të filluar ndërtimin e shtëpive nga çatia. Djathtizmi i T. Lubonjës e F. Paçramit, kozmopolitizmi, urrejtja për folklorin dhe antishqiptarizmi i tyre, treguan se lufta e klasave në terrenin e letërsisë dhe të arteve është e gjallë dhe do të jetë e tillë për një kohë shumë të gjatë.”
A mendonte vërtet kështu? Sigurisht që jo. I duhej të shkruante kështu për të mbijetuar, për të vazhduar karrierën. Ja pse nuk e përndiqte regjimi. E ç’ndryshim ka ky dokument nga ata 101 që denoncon nëpërmjet Kaloçit, në mos qoftë më i rëndë, qoftë edhe për peshën që kishte fjala e tij? Por, përtej personales, fakti që shkrimtari më i njohur i vendit, edhe botërisht, shkruante kështu, pa qenë as në hetuesi, as në kërcënim jete, por i lirë, flet shumë për atë se si ajo kohë deformonte personalitetet e njerëzve. Sot, në vend se t’i analizojmë këto raporte dramatike të njeriut me pushtetin, me synimin që ato të mos përsëriten më (siç po ndodh edhe sot nën diktatin e pushtetit të ri që Kadare s’ka guxuar ta denoncojë një herë), ne vazhdojmë me kulturën e vjetër të manipulimit të njerëzve, me gënjeshtra dhe simulimin e heronjve të paqenë. Kështu kemi ardhur përsëri në një gjendje kur të gjithë e dinë të vërtetën, por askush nuk guxon ta thotë, pasi sundon gënjeshtra e atij që ka pushtetin dhe paranë. Aq e neveritshme është bërë kjo gjendja në jetën tonë, sa të vjen në mend ajo thënia e Gianni Rodarit: “Në vendin e gënjeshtrës, e vërteta është një sëmundje”./Panorama
