Nga Aurenc Bebja
“Radiocorriere” ka botuar, me 9 korrik 1960, në faqen n°9, një shkrim në lidhje me një dokumentar asokohe mbi arbëreshët, “shqiptarët e fundit të Skënderbeut, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Një dokumentar radiofonik nga Mascilli dhe Talamo
Të fundit e Skënderbeut
Në Kalabri, pas disfatës së pësuar në luftën heroike kundër turqve, ende jetojnë me zakonet dhe traditat e tyre greko-shqiptare pasardhësit e kolonëve që erdhën në Jug duke ndjekur atdhetarin e madh.
Gjyshet e Santa Sofia d’Epiro, në atë të Cosenza-s, u tregojnë ende sot nipërve të tyre, si dhe përrallat e repertorit të zakonshëm, bëmat e mëdha të heroit kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti i njohur si Skënderbeu. Thonë se heroi, i lindur në Shqipëri në vitin 1404, e kaloi rininë mes turqve, peng dhe shërbëtor i Sulltan Muratit II. Duke u bërë mysliman, ai luftoi kundër të krishterëve të Serbisë, Venedikut dhe Hungarisë. Derisa ndërroi flamurin dhe besimin, gjatë betejës së madhe të Kunovicës në vitin 1443, dhe nuk u hakmor kundër turqve, me shpatën e tij të mprehtë dhe ato të luftëtarëve të tij. Që atëherë, turqit u përpoqën më kot të shtypnin ish-shërbëtorin e sulltanit, i cili u bë mbrojtësi legjendar i pavarësisë së Shqipërisë dhe, siç e quante papa, “athleta Cristi”. Njëqind e dyqind mijë myslimanë të armatosur (gjysëm milioni e një milion, sipas biografëve të tij më entuziastë dhe më të theksuar) nuk mjaftuan për të thyer heroin, i cili, përveç mbrojtjes së Shqipërisë, gjeti kohën dhe mundësitë për të ofruar shërbime ushtarake për Ferdinandin e Napolit duke luftuar kundër Giovanni d’Anglò dhe Antonio Orsino-s, princit të Tarantos. Kastrioti u dëmshpërblye nga Ferdinando Trani, Monte Gargano dhe S. Giovanni Rotondo. Në gadishullin italian, ai la kolonitë shqiptare dhe shkoi të vdiste në atdheun e tij, jo me shpatë apo heshtë siç do të kishte dashur si një luftëtar i madh, por nga ethet.
Gjyshet e Santa Sofia d’Epiro shtojnë se me heroin mbërritën edhe shqiptarët e parë të vendit. Përkundrazi, këto erdhën disa vjet pas vdekjes së Skënderbeut, i thirrur nga peshkopi i Bisignano-s, i cili me ta mendoi të ripopullonte qytetin e shkatërruar nga murtaja. Natyrisht, pasardhësit e rinj të kolonistëve të lashtë shqiptarë nuk ëndërrojnë më të përsërisin bëmat e heroit të madh shqiptar dhe as të shfarosin turqit. Ata ëndërrojnë për motoçikleta dhe makina, qytetet në veri dhe veçanërisht Amerikën, ku kanë miq dhe të afërm që kanë emigruar në masë. Ata e ruajnë dhe flasin gjuhën shqipe në shtëpi, në kishë falen shqip, martohen sipas zakoneve shqiptare, por, kur merren me punë, flasin gjuhën kalabreze. Shpirti flet gjuhën e lashtë, ndërsa trupi flet të renë, thonë të vjetrit, të rinjtë buzëqeshin me këto aforizma. Sa për të kaluarën, ata e ndjejnë të gjallë vetëm faktin fetar, të cilin e ripërtërijnë në ritin katolik grek. Më këmbëngulës në zakonet dhe traditat shqiptare janë banorët e San Benedetto Ullano-s, gjithashtu në provincën e Cosenza-s, në të kaluarën një nga qendrat më të shquara intelektuale dhe kulturore të italo-shqiptarëve.
Këtu këngët, ritet e dasmës dhe veshjet e grave ndryshojnë dukshëm nga ato të zakonshmet në vendin tonë, por jo më shumë se sa ndryshojnë përdorimet dhe zakonet e disa vendeve në Sardenjë. Sapo kalon nga San Benedetto Ullano në San Demetrio Corone dhe në qendra të tjera në Kalabri apo Siçili, pak a shumë të hapura për jetën e shumicës së italianëve, të krijohet përshtypja se gjuha shqipe në gojën e këtyre kalabrezëve apo siçilianëve janë një lloj dialekti, jo aq i lehtë për t’u kuptuar sa dialekti napolitan apo romanesk, por jo më i vështirë se ai i logudorishtes, kaljarit apo gjenovez. Sa i përket zakoneve dhe ceremonive të ndryshme, ato thjesht duhen konsideruar ndër gjërat më të gjalla dhe më të bukura që ruhen në arkën e madhe të Noe-s të traditave popullore. Ne nuk mendojmë se këta bashkatdhetarë që janë tanët me gjuhë dhe zakone të ndryshme mund të konsiderohen se i përkasin një vendi tjetër, ashtu si amerikanët nuk i konsiderojnë si të huaja ato popullsi që kanë origjinë, fe dhe raca të ndryshme, dhe kanë jetuar për një kohë të gjatë në frymën e territorit të tyre dhe të zhvillimit të tyre shpirtëror.
