Nga Aurenc Bebja
“The Christian Science Monitor” ka botuar, të enjten e 30 janarit 1930, në faqen n°16, rrëfimin e reporterit amerikan Reuben Henry Markham rreth vizitës së tij asokohe në kryeqytetin shqiptar.
Tirana, qyteti i shpresës
“Ajo që më pëlqen më shumë nga të gjitha është ardhja në një qytet – mbërritja pas një udhëtimi të gjatë e të lodhshëm. Më vjen të bërtas, “Epo, zgjohu, qytet i vjetër dhe thuaj “Përshëndetje”, ja ku jam përsëri, bëj pak bujë për mua.”
Më pëlqen të vij mbi urat e Budapestit, veçanërisht kur flamujt valëviten dhe kërcejnë dhe rrjedhin nga të gjithë brezat dhe kabllot e tyre. Më pëlqen të arrij në Vjenë dhe të nxitoj në hotelin tim të thjeshtë e të pastër, ku të gjithë janë të sjellshëm, flasin me zë të butë dhe përpiqen të më bëjnë të ndihem mirë, në një mënyrë të qetë. Dhe unë kam një lidhje të pakufishme për Gjenevën, atë kryeqytet botëror të vrazhdë, të ashpër, të përpiktë, shpengues.
Në Gjenevë të gjitha dyert janë të hapura dhe të gjitha kalimet janë të lira. E gjithë bota është e mirëpritur dhe asnjë person me uniformë nuk do të më frikësojë e të më kufizojë. Gjeneva është vendi ku rregullohen gjërat. Dhe kjo është arsyeja pse ka liri. Në Gjenevë fjala juaj është e mirë. Ju jeni i pranuar si një njeri i nderuar. Nga ju pritet që të jeni polici i vetes dhe të aplikoni sanksionet tuaja. Kjo është arsyeja pse ekziston liria. Një popull pa kufi praktik ka bërë një shtëpi për të gjithë ëndërrimtarët e botës. Oh, nuk ka asnjë makinë që i çon njerëzit në Gjenevë aq shpejt sa të më përshtatet mua.
As për Tiranën, kryeqytetin e vogël të një vendi të vogël modest. Më pëlqen të mbërrij në Tiranë. Por jo me tren. Nuk ka tren në Shqipëri. Me automobil ose aeroplan. Më pëlqen shpresa dhe besimi i zjarrtë i këtij kryeqyteti të ri. Sa me ngazëllim eci nëpër këto rrugë të drejta, të gjera, të asfaltuara, ku dy vjet më parë kishte vetëm rrugica të shtrembëra me kalldrëm. Sa e bukur është ajo radhë e gjatë e llambave të reja të rrugës që sonte do të shkëlqejnë me dritën e centralit të ri elektrik.
Sa e këndshme është të gjesh një popull që flet një gjysmë duzinë gjuhësh. Çfarë kënaqësie të paguash në dollarë ose paund, lireta ose dinarë dhe të marrësh monedha ari ose argjendi të mbledhura nga të paktën një duzinë vendesh, të gjitha duke kaluar pikërisht për vlerën e tyre të brendshme. Sa magjepsëse është vlera e brendshme, çiltërsia, sinqeriteti dhe mungesa e nënshtrimit të gjithë jetës shqiptare. Kur hyni në një restorant, kaloni nëpër kuzhinë dhe shihni një numër të madh gjellësh në tiganë të hapur mbi sobë dhe duke avulluar para syve tuaj. Nuk ka kapakë për t’u ngritur dhe asnjë sekret të fshehur dhe asnjë ushqim të zakonshëm të fshehur nën emra të shijshëm e të huaj.
Të gjitha dyqanet dhe punëtoritë janë gjithashtu të hapura këtu. Artizanët e aftë, duke u ulur në platforma të shtruara me qilima në kufi me rrugën, bëjnë shalë ndërsa i shikoni. Të tjerë shypin, shtrydhin, formojnë dhe rruajnë leshin e bardhë, dhe ja, para syve tuaj shfaqen plisa (qylafë) të pastër, të pastër si bora e re. Më tutje, burra të moshuar ulen këmbëkryq dhe zdrukthojnë sandale prej druri; ndërsa fqinjët e tyre, po aq të aftë, bëjnë mokasina prej lëkure derri. Rrobaqepësit ulen në dhoma të hapura buzë rrugës dhe bëjnë pantallona të trasha e të bardha, të mbuluara me gërsheta të zeza dhe pantallona pambuku që rrjedhin, si lule të gjata e të bardha; pranë tyre argjendaritë bëjnë karfica dhe kopsa mrekullisht delikate dhe të ndërlikuara, ndërsa punëtorët e bakrit jo shumë larg godasin plot zhurmë mbi tiganët dhe kazanët.
Fshatarët janë mbledhur në grupe në treg dhe po përpiqen të shesin prodhimet e arave dhe kopshteve të tyre që strehohen mes maleve të largëta. Kutitë e fiqve të pjekur janë të lidhura në shalët e gomerëve të vegjël. Ka shporta të mbushura me ullinj të mëdhenj e të pjekur, që pikojnë (kullojnë) vaj. Gratë me çitjane ofrojnë për shitje domate, patate, patëllxhanë dhe spinaq. Burra me xhaketa të vogla ngjyrë kafe, të zbukuruara me bollëk me topa dhe rrotulla me gëzof dhe thekë të gjata të zeza, qëndrojnë pranë thasëve me grurë dhe misër. Të gjitha llojet dhe ngjyrat e rrushit dhe ftonjtë gjigantë të artë në shumë kuti, të cilat dikur përmbanin kanaçe me vaj. Nuk ka as besë, as qoshe, as ndërmjetës, por fryti i tokës shkon drejt teje nga duart e prodhuesit.
Copa të shijshme mishi dashi, të pjekura në hell mbi thëngjij të gjallë, ju ofrohen në cepat e rrugëve. Unaza me yndyrë, gështenja të ziera të filetuara në kordon të fortë dhe që ngjasojnë me vargje rruazash, gjejnë shumë blerës. Gështenja akoma më joshëse tymosin në mangall mbi prush me ngjyra të flakta. Burrat shesin pulë të butë të skuqur mbi tabaka të mëdha bakri, dhjetë cent për një copë. Një numër i madh i llojeve të ëmbëlsirave turke të njomura me mjaltë ju presin në sportelet e gjata.
Malësorët grumbullohen rrugëve, por asnjë nuk mban pushkë apo kamë siç kanë bërë ata dhe baballarët e tyre për shekuj. Kjo është një epokë e re. Gjerdanët e tyre të gjerë janë po aq të lirë nga armët sa xhepi i pantallonave të gjera të një parmendësi nga Kansas. Policë të veshur mirë qarkullojnë të qetë andej-këtej pa armë në dukje. Nuk ka lulëzim armësh. Një grup të rinjsh, të veshur me pantallona të bardha sportive dhe këmisha sportive blu, po hidhen dhe kërcejnë në një oborr të madh në skaj të qytetit. Instruktorët ekspertë po u mësojnë atyre rendin dhe disiplinën, dhe djemtë e fiseve armiqësore tani luajnë së bashku në të njëjtin ekip futbolli.
Kjo kohë e lirë e blerjes dhe shitjes, lojës dhe ngrënies shqetësohet vetëm nga një bandë ushtarake e zhurmshme që marshon në rrugën kryesore, e ndjekur nga një varg i gjatë ushtarësh të stërvitur mirë, plotësisht të pajisur, pas të cilëve ecin me hapa të gjatë, indiferentë, mushka të mëdha të Misurit, duke mbajtur mitralozë në shalët e tyre. Është një ushtri e re, e cila garanton “lèse-majesté” dhe epërsinë e ligjshmërisë.
Unë eci në një rrugë të gjatë në skaj të qytetit për të parë nëse një shkollë fillore, karabinanë e pambaruar të së cilës Kryetari i Bashkisë ma tregoi me krenari gjashtë muaj më parë, ka mbaruar dhe ja, e gjej jo vetëm të përfunduar, por të mbushur me fëmijë. Pesëdhjetë përfaqësues kombëtarë janë ulur në dhomën e vogël të verdhë të Parlamentit jo shumë larg tregut kryesor. Tashmë një mori punëtorësh po gërmojnë fuqishëm në terrenin e madh e të sheshtë, që të çon nga sheshi qendror, i cili do të bëhet Tirana e re, që përmban një bulevard të madh e të gjerë, gjashtë ndërtesa ministrore, njëqind shtëpi për zyrtarët e shtetit dhe një pallat mbretëror.
“Hoteli i ri International” ka përfunduar dhe duket mbizotërues mbi të gjithë qytetin. Legata e re e shkëlqyer amerikane është drejt përfundimit. Nga porti i Durrësit po sillen kamionë me parmenda hekuri që do t’u shpërndahen fshatarëve. Traktorët shtetërorë po dërgohen drejt zonës bujqësore të Kavajës për t’u treguar fshatarëve përfitimet e plugimit të thellë.
Më duket se godina e re e madhe e Shkollës Teknike Shqiptare po ecën me shpejtësi drejt përfundimit. Mësoj se Kolegji i ri i Shqipërisë është tashmë nën çati, edhe pse jo i suvatuar. Dhe ndërsa eci në skajin e qytetit dhe shikoj drejt kodrave në distancë, zbuloj se një histori e re e bukur i është shtuar ndërtesës së madhe të Shkollës Normale të Vajzave.
Ky është kryeqyteti i ri i një shteti të ri, i cili ngrihet në mënyrë modeste, guximtare, të qëndrueshme nga mjerimi dhe çrregullimi i shekujve të nënshtrimit dhe neglizhencës. Një fshat i mjerë po bëhet një qytet i bukur dhe unë kënaqem me aromën dhe shkëlqimin e besimit të këtyre të rinjve shqiptarë, të cilët me besim thonë se do ta bëjnë vendin e tyre të mrekullueshëm malor, me luginat e lumenjtë dhe lartësitë e mëdha të pyllëzuara, Zvicrën e rregullt, të lumtur, të begatë të Ballkanit.”
